استاد رشاد: کار شهید صدر در تولید ادبیات اصولی و استنادسازی بدیع است/ عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب: تنها مجتهد می‌تواند نظام سازی کند
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، همایش علامه شهید صدر با عنوان «ساخت نظام‌های اسلامی و مسأله حجیت» شامگاه 26 فروردین با حضور اساتید و محققان در سالن همایش‌های دفتر تبلیغات اسلامی‌خراسان رضوی برگزار شد.
در این همایش حجت‌الاسلام و المسلمین علی اکبر رشاد رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت‌الاسلام مجتبی الهی خراسانی مدیرکل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی‌خراسان رضوی و حجت‌الاسلام رضا اسلامی استاد خارج فقه و اصول به ایراد سخن پرداختند.
نخست حجت‌الاسلام مجتبی الهی خراسانی، مدیرکل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی‌خراسان رضوی در این همایش با طرح این پرسش که آیا کشف نظام‌های مختلف در این هندسه و گزاره‌ها با هم یک مدل اسلامی‌سازی علوم به وجود آورده‌اند، اظهار کرد: به دلیل حاکمیت تقریبا کم منازع در منظومه جمهوری اسلامی که مبتنی بر اصول فقه است، معرفت شناسی دینی چه تفاوت‌هایی با معرفت شناسی مبتنی بر ثبوت و ضرورت ایجابی دارد؟ واقعا آیا این یک ابهام جدی است برای وابستگان به علوم اسلامی و کسانی که علاقه‌مند به تولید علوم دینی به شکل نظام واره هستند؟ آیا با همین نظام حجیت می‌توان تغییراتی به وجود آورد؟ آیا ما نیازمند وحدت و اصول مبتنی برحجیت هستیم؟ آیا حجیت به معنای تفسیر برای تشکیل نظام ناظر و واقف است؟ آیا کاربردی دارد؟
وی بیان کرد: حل مسأله علوم انسانی اسلامی بیش از آن‌که نیازمند تدبیر در ساحت علوم انسانی باشد، بیشتر در ساحت اسلامی است و تولید علمی که صورت خواهد گرفت، دستمایه رویکردهای تازه و بعد از آن نظریات و مکاتب علوم اسلامی از معارف اسلامی خواهد بود.
تعریف کلان، خرد و ابر نظام
سپس حجت‌الاسلام و المسلمین رشاد در بخشی از سخنان خود با طرح این پرسش «آیا علم دینی ممکن است؟ اگر ممکن است مفید است یا خیر؟ آیا با وجود علوم فعلی، علم دینی ضروری است؟ اگر علوم دینی ممکن است، جایز است؟» خاطرنشان کرد: این پرسش‌ها در زمره پرسش‌های مضاف واقع می‌شوند نه فلسفه‌های مضاف.
وی افزود: دین سازواره و یک نظام است که باید قلمرو آن را کامل بینگاریم؛ چرا که بدون نگاه منسجم و کامل به دین، این موضوع ناقص و ناتمام مطرح می‌شود و اگر ناقص و ناتمام باشد، دیگر سازواره نیست و یک نظام یک وجهی درست می‌شود.
رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: نظام از واحدهای سازگار به وجود آمده است و هرگونه بایدها و هست‌هایی با نظام سازگاری ندارند. سازواره دینی باید از سازواره خاصی برخوردار باشد که شاید سازگاری مجموعه را افزون‌بر تناسب موضوعات معنایی، هم‌افزایی سازگاری سازواره‌ها را سبب می‌شود.
منطق نظام‌پردازی دینی و مبانی حجیت
استاد خارج فقه و اصول در ادامه به بیان منطق نظام پردازی دینی و مبانی حجیت آن پرداخت و گفت: در این مبحث سه بخش تعاریف، تقسیمات و منطق نظام‌پردازی و مبانی حجیت‌های نظام دینی بررسی می‌شود. خود نظام‌پردازی به معنای صورت بندی مجموعه است و نظام‌های اسلامی به دو قسمت قابل تقسیم بندی هستند؛ نخست، سلسله بندی‌های طولی دین که لایه‌ای از نظام است و در اینجا می‌توان پرسید نظام به چه معناست؟ در این مرحله باید کشف کنیم اموری را که جدا از مادیات است.
وی ادامه داد: خرده و کلان نظام‌ها را می‌توان نسبت به مبدأ تعریف کرد و در بعضی مواقع کلان و خرده نظام‌ها، بسته تعریف می‌شوند، ولی میان نظام نسبی است. هر آنچه کلان، ابر و خرده نظام نیست، میان نظام است و خود میان نظام می‌تواند لایه لایه باشد.
نظام حقوقی و اخلاقی ابر نظام است
حجت‌الاسلام و المسلمین رشاد اضافه کرد: مجموعه نظام در قلمرو نظام‌های کنشی و واکنشی قابل بررسی است. ما دو دسته احکام داریم؛ نخست، احکام تکلیفی و تحسینی. دوم، احکام انسانی و ارزشی. در واقع اخلاق و رفتار، آموزه‌ها و احکامی هستند که معطوف به اعمال جوارحی و جوانحی انسان است و نسبت به هر حوزه که متعلق به جوارح و جوانح است، می‌توان نظام تعریف کرد.
وی بیان کرد: در مواجهه با حقیقت ما مجموعه‌ای از احکام انسانی و ارزشی داریم که یک مجموعه را اگر صورت بندی کنیم، نظام حقوق علم و تحقیق اخلاق به دست می‌آید و آنچه الوهیت محسوب می‌شود متعلق به رفتار ظاهری است که باید چگونه رفتار شود. یعنی قواعدی است که در مواجهه با خدا و رفتار انسان باید عمل کرد.
رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: انسان دو رفتار تحسینی و ارزشی دارد و وقتی این دو با هم تنظیم می‌شوند، نظام حقوقی عبادت شکل می‌گیرد. در مجموع نظام حقوقی و اخلاقی ابر نظام است و ذیل آن، میان نظام‌ها و خرده نظام‌ها تولید می‌شوند و خرده نظام‌ها به ابرنظام‌ها وابسته و تحلیل می‌شوند.
مجموعه شبکه‌های نظام سازی
حجت‌الاسلام و المسلمین رشاد تأکید کرد: نکته تعیین کننده در ارائه منطق تولید نظام‌ها، هویت هستی شناسی این چهار دسته نظام‌ها هستند و یک نگاه گرانیتی وجود دارد که به هویت وجود شناختی معنا می‌شود؛ بدین ترتیب آن‌جایی که قضایای واقع‌مند بناست، باید منطق کاشف را به کار بریم و آنگاه که یک نظام متشکل از قضایای اعتباری وجود دارد باید منطق ما مبتنی بر مسأله حجیت شود.
وی با طرح این پرسش «آیا مسأله حجیت کافی است؟ آیا مسأله حجیت را در همه جا باید پذیرفت؟» گفت: این موضوع بستگی به هویت هستی شناسی واحدهای نظام دارد. نخستین عنصر مقوم و شکل دهنده یک نظام و سیستم، ساختار کلی آن است و این ساختار کلی ابتدا باید برای خود معنی و مفهوم قابل قبولی پیدا کند. یعنی با حیات انسانی سازگار باشد.
استاد درس خارج ابراز کرد: هدف و مسیر سیستمها دائما برگزیده و انتخاب می‌شوند و در همین جاست که اهداف و مبانی دین به سیستمها معنا میدهد و به آن مسیر و هدف روشنی میبخشد. شکل دادن به ساختار کلی سیستم و تعیین جایگاه و موقعیت اجزاء درونی آن، ترکیبی از دانش عقلانی و تجربی همراه با مجموعه‌ای از ارزشها و هنجارها را میطلبد و هیچ‌کدام بدون دیگری به انجام نمیرسد.
وی ادامه داد: در اینجا نقش دانش عقلانی و تجربی از این جهت است که حیات انسانی مستقیما در مجموعه دنیای مادی جریان دارد؛ یعنی هرگونه آگاهی و دانش دقیقتر در تنظیم ساختاری کارآمدتر تأثیر مستقیم دارد و نظام زندگی یک ساختار آن تأثیر هنجارها به وضوح دیده می‌شود. ولی تغذیه، ساعات خواب، محیط منزل و لوازم مورد استفاده، همه و همه در ساختار این نظام مؤثرند.
انسجام از عناصر سیستم سازی
حجت‌الاسلام و المسلمین رشاد افزود: دومین عنصر در سیستم سازی، پیوستگی و انسجام است و این پیوستگی از حد پایینی شروع می‌شود و می‌تواند به درجات بسیار پیچیده برسد که با گسترش سیستم، نیاز به پیوستگی بیشتر می‌شود. حفظ پیوستگی و انسجام در سیستمهای اجتماعی، دائما به تزریق ارزشهای لازم محتاج است که در غیر این صورت پیوستگی در مدل دانشی صرف، چیزی جز جبر مکانیکی به دنبال نخواهد داشت. با ملاحظه اختیار انسان‌ها محتمل است که سیستم دائما به سوی گسستگی و انفصال گریز کند.
وی تصریح کرد: تجربه کمونیسم و فاشیسم نمونههای گویای سیستمهایی است که گریز انسان‌ها از جبر مکانیکی حاکم، دیر یا زود آن‌ها را متلاشی مینماید و بیجهت نیست که سیاستمداران برای ایجاد مدل‌های جدید سیاسی در انقلاب‌ها و یا برای حفظ نظام موجود مجبورند پیاپی به توجیه ارزشی بپردازند؛ چرا که سیستم اجتماعی مبتنی بر دانش صرف تضمینی برای بقا نخواهد داشت.
استاد درس خارج حوزه بیان کرد: در جریان انقلاب اسلامی، «خودپیوستگی» در نهایت حد ممکن وجود داشت و زمینهساز پیروزی‌ها و موفقیتها شد. نکته مهم این است که این «خودپیوستگی» دست آورد جریان ارزشهای اسلامی در سیستم سیاسی و اجتماعی بوده و این همان چیزی است که غربیان تاکنون کمتر به درک آن نائل آمدهاند.
عقلانیت، عنصر اصلی در سیستم سازی
وی اظهار کرد: سومین عنصر اصلی در سیستمسازی، عقلانیت است؛ عقلانیت نیز به معنی ذهنیت ضابطهمند منطقی و فلسفی است که دستاورد آن اطمینان عقلی در ساختار حیات انسانی است. زندگی انسان‌ها و حیات اجتماعی نمی‌تواند آزمایشگاه سیستمهای بدون عقلانیت باشد و نمی‌توان قرن‌ها به انتظار نشست و بدون به کار گرفتن عقلانیت سیستمهای مختلف را آزمود؛ چرا که حیات هر نسل انسانی برای خودش از همه چیز با ارزشتر است و قابلیت چنین آزمونپذیری را ندارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین رشاد اظهار کرد: سیستمهای سیاسی، اقتصادی و مهم‌تر از همه فرهنگی به جای آزمونپذیری به شدت محتاج عقلانیت است. البته در گذار سیستمها خود به خود آزمون‌هایی هم به دست می‌آید، ولی بدون دخالت عنصر عقلانیت چنین آزمون‌هایی فاجعه ساز است.
وی یادآور شد: به هر حال عقلانیت منطقی و فلسفی، لاجرم باید بر جریان سیستمسازی حاکم باشد. از همین رو است که هر سیستم اجتماعی باید از فلسفه مربوط بدان شروع شود؛ فلسفه سیاسی، فلسفه اقتصاد، فلسفه حقوق و... حتی چگونگی گزینش و رواج ارزشها در سیستمهای اجتماعی به شدت محتاج عقلانیت است، چون با فرو گذاردن نگرش عقلانی، راه هر گونه تناقضی باز می‌شود. کسانی که در تضعیف عقلانیت افراط میکنند و دائما در اثبات مدعای خود استدلال عقلانی میآورند، باید توجه کنند که علم اصول فقه مبتنی بر همین عقلانیت ضابطهمند است.
رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تأکید کرد: آخرین عنصر اصلی در سیستمسازی، ملاحظه سرعت است؛ سرعتی قابل قبول و در جهت هدف. هیچ شکی نیست که سیستمهای کند در لاک خود گرفتار آمده و نمیتوانند حیات انسانی را به سرانجام ترسیم شده برسانند.
وی افزود: سیستمهای فرهنگی برای رسیدن به نتیجه و کارکرد مؤثر، طبعاً به زمان طولانی احتیاج دارند؛ چون حرکت فرهنگی همواره با نوعی تأنی و آرامش و دیریابی همراه است. در عین حال حفظ میزان معقولی از سرعت در همین سیستمهای زمانی نیز لازم است.
بررسی فقه اسلامی و نظام‌سازی دینی
وی در بخش دیگری از سخنان خود به بررسی فقه اسلامی و نظام‌سازی دینی پرداخت و گفت: مراد ما از فقه اسلامی، مجموعه آثار تدوین یافته فقهای عظیم الشأن اسلام است که در کتب بیشمار فقهی از مبسوط تا جواهر و عروة و شروح آن جای گرفته است.
حجت‌الاسلام و المسلمین رشاد اضافه کرد: در یک بحث محققانه، رودرو قرار دادن تعابیر متفاوت به هیچ روی شایسته نیست و اگر چه باید مفهوم عنوان‌ها و اصطلاحات به درستی شکافته شود تا راه سوء تفاهم مسدود گردد. به هر حال این فقه موجود، در جریان پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی وارد فضای جدیدی شده و طبعا این فضا، مسائل متعددی برای آن مطرح کرده است.
وی ادامه داد: بحث اصلی این است که آیا فقه موجود توانسته از عهده پاسخگویی به این مسائل و خصوصا ارائه نظام‌های اجتماعی اسلام، برآید یا خیر؟ اگر نتوانسته اشکال کار در کجاست؟ بدیهی است ارزش این فقه کماکان محفوظ است و در هر صورت بخش اعظمی از اندیشه دینی ما را تشکیل میدهد.
استاد درس خارج حوزه علمیه تأکید کرد: سیستمسازی به اصول محکم دینی نیازمند است؛ اصولی که جای تبیین آن در علم کلام است و فقیه نظام ساز را ابتدا تابع کلام اسلامی می‌کند. نخستین گام اصولی در گردن نهادن و تعبد به کلام شارع مقدس است.
استنباط سیستمهای دینی
وی با بیان این‌که نخستین مسأله در نظام‌سازی دینی، داشتن نظریهای علمی در عرصه نظام‌سازی است، اظهار کرد: نظام جمهوری اسلامی به نظام سازی در شش حوزه فرعی و یک حوزه کلی نیازمند است و طبعا این نظام سازی هم باید اسلامی و هم باید پیشرفته باشد.
رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: نظام‌های اقتصادی اسلامی، سیاست اسلامی، دفاع اسلامی، حقوق اسلامی، خانواده و فرهنگ و آموزش اسلامی‌که همگی باید از دو جنبه دینی و دانش پیشرفته و معقول به بهترین وجه بهره ببرند، از جمله شش حوزه فرعی هستند. بدون نظام سازی جدید، گمان نمیرود در اجرا و معرفی دین اسلام به جهان توفیقی به دست آید.
وی ادامه داد: نقطه‌ای که تلاقی جریان دین و سکولاریسم در دهه‌های اخیر بود، در مقام نظر و کوشش‌های علمی نقطه مهم سیاست یا علم مدیریت، جامعه‌شناسی، روانشناسی و دیگر رشته‌ها نیست، بلکه مواجهه جدی‌تری در دهه‌های اخیر به نام اقتصاد را در بردارد.
حجت‌الاسلام و المسلمین رشاد با اشاره به این‌که نقطه تلاقی به جهت هجمه وسیع مارکسیسم با جهان اسلام و خاصه ایران که در معرض آن بود و به لحاظ مجاورت با شوروی سابق و اهمیت تاریخی این کشور و منزلت خاص فرهنگی ما در خاورمیانه ایجاد شد، اظهار داشت: همه دوستان خاطراتی دارند که سرمایه‌گذاری بر ایران در حدی که مطلع هستیم کم و بیش زیاد بوده است و آن‌هایی که درگیر جریانات فکری بودند، به خوبی از آن آگاه هستند.
وی ابراز کرد: سرمایه‌گذاری غرب به منظور رایج سازی تفکر خود در جامعه ما صورت گرفت. در نظام‌های اجتماعی و اسلامی میان علما و فضای ما اگر در حوزه علوم انسانی اسلامی کاری انجام دادند، در بحث اقتصاد بوده است. البته همان مقدار کم کتاب‌ها بسیار کارگر افتاده است.
شهید صدر تنها فردی بود که با تفکر نظام‌سازی کرد
استاد خارج حوزه علمیه قم تأکید کرد: تنها کسی که با تفکر نظریه پردازی کرد مرحوم شهید صدر بود. ایشان هم چارچوب مشخص ارائه داد و هم تأثیرگذار بود و متفکران و روشنفکران را متوجه خود ساخت. حتی خیلی‌ها نمی‌دانستند که وی روحانی است.
وی اظهار داشت: پیشینه کار نظریه پردازی و نوآوری علوم انسانی به مفهوم مدرن آن در بخش اقتصاد قابل توجه است. در دوران پیش از انقلاب، رژیم بر این مباحث حساس بود و کمتر کسی در این‌باره می‌نوشت. ولی در همان دوران هم روشنفکران و طلبه‌ها نسبت به مسائل اقتصاد مطالعه می‌کردند.
حجت‌الاسلام و المسلمین رشاد ادامه داد: پس از انقلاب هر چند نقطه تجلی جدی‌تر حوزه سیاست و مبانی سیاسی بود، ولی باز هم مسأله اقتصاد مطرح بود. در حال حاضر اقتصاد اسلامی هویتی ندارد و اگر از کسی بخواهیم آن را تعریف کند تعریف مشخصی ارائه نمی‌دهد و این بسیار نگران کننده است.
وی یادآور شد: با وجود گذشت سی و اندی سال از انقلاب باز هم کار جدی در تولید نظریه اقتصادی نکردیم. چیزی که امروز به عنوان الگوی پیشرفت مطرح است که البته چتر وسیعی از مباحث را پوشش داده، ولی مماس زندگی مردم قرار نگرفته است و یک مواجهه سلیقه‌ای صرف شده است، ما اهتمام کافی و لازم را نکرده‌ایم.
رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان این‌که شهید علامه صدر زمانی در ایران مطرح شد که فضای کشور و حوزه‌های علمیه فضای تقابل بین ایمان، مؤمنان و تفکر سوسیالیستی و مارکسیستی بود، تصریح کرد: مسأله اساسی آن روزها بحث از اقتصاد اسلامی و مباحث مربوط به شناخت با تلقی آن روز بود. در این شرایط اگر کسی به این موضوع ورود پیدا می‌کرد خود به خود این ورود رنگ سیاسی به خود می‌گرفت.
شهید صدر در زمانی بود که او را نشناختند
وی ادامه داد: وقتی تعدادی از شاگردان علامه شهید صدر به ایران و قم بازگشتند، فضایی به وجود آمد که بعضی از عناصر تندرو آن زمان، علامه صدر را متهم کردند که ناقد مارکسیست و سوسیالیست است. در آن زمان شرایط به گونه‌ای بود که در بعضی از طیف‌ها بین تفکرات اسلامی و مارکسیستی و سوسیالیستی خلط می‌شد. حتی بعضی از افراد معمم خود را سوسیالیست معرفی می‌کردند.
حجت‌الاسلام و المسلمین رشاد گفت: البته بعضی از مارکسیست‌های آن زمان فقط به صورت عاطفی و احساسی از آن دفاع می‌کردند و سواد آن چنانی نداشتند؛ چرا که فضای جامعه این گونه بود و تفکرات در این‌باره سطحی و فقط به شعار بسنده می‌شد.
استاد خارج فقه و اصول حوزه اظهار کرد: وقتی شاگردان علامه صدر بازگشتند، کتاب‌های او(علامه) بایکوت شد. البته کتب او در آن زمان در دسترس نبود و حتی بعضی از این کتاب‌ها در مکان‌های دور از قم مطالعه می‌شد.
وی افزود: علامه شهید صدر اهل تحقیق و تفکر بود. در این شرایط و فضای بسته، اقتصاد نوین ایشان نیز مورد استقبال قرار گرفت و امروز که یک دوره چهل ساله آز آن زمان سپری شده، تعدادی از شاگرادنش در نجف و قم در افق مرجعیت قرار گرفته‌اند.
رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان این‌که آرام آرام افکار و آرای شهید صدر مطرح شد، اظهار کرد: شماری از مراجع از شاگردان او هستند و افکار ایشان در قالب شاگردان مطرح می‌شود؛ در بین اصولیون در طول تاریخ پر افتخار هستند. در دانش اصول کمتر کسی را می‌توان پیدا کرد که در ابتکار و نوآوری با علامه شهید صدر قابل مقایسه باشد.
گزاره‌های نو و ابتکار علامه شهید صدر سبب ابداع در علم اصول شد
وی ادامه داد: علامه شهید صدر از جهات مختلف اصول را دگرگون و ساختار و هندسه جدیدی را برای آن پیشنهاد کرد که در تولید ادبیات اصولی و استناد سازی بدیع است. در واقع قوت و قدرت یک فرد در یک علم به حجم و انباشت مسائل موجود نیست و مهم این است که بتوانیم در تاریخ یک علم خط کشی کنیم و در واقع گزاره‌های نو و ابتکار علامه شهید صدر سبب ابداع در این علم شد. میراث باقی مانده از علامه صدر بسیار عالی و ابتکار او مشهود و فهرست نوآوری‌هایش قابل توجه است.
رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی خطاب به طلاب گفت: در واقع در هر مبحث جدیدی که می‌خواهید وارد شوید اگر قرار است این کار نو از طرف حوزه پذیرفته شود، صبر و حوصله می‌خواهد و باید یک نسل عوض شود. از طرفی باید با ادبیات و فرهنگ حوزه القا و کتب ارائه شود، در این موضوعات هم به عربی نوشته شود؛ چون تا زمانی که علمی‌ترین کتاب‌ها هم به فارسی نوشته شوند، تحویل گرفته نمی‌شوند.
توجه شهید صدر به نظام سازی
در بخش سوم همایش علامه شهید صدر با عنوان «ساخت نظام‌های اسلامی و مسأله حجیت» حجت‌الاسلام رضا اسلامی، استاد خارج فقه و اصول با بیان این‌که شهید صدر قسمتی از تاریخ اندیشه اصولی ما شده است و گریزی از آن نداریم، تصریح کرد: هر اندیشمندی که می‌خواهد درباره علم اصول صحبت کند نمی‌تواند نسبت به اندیشه شهید صدر بی‌توجه باشد.
وی ادامه داد: در بیان کارکردهای اندیشه تاریخی باید به سهم شناسی توجه کرد که اگر نگاه تاریخی نباشد نمی‌توان سهم شناسی کرد. کار منسجمی‌که شهید صدر انجام داد با مبانی اصول در نظریه کافی است؛ چون علوم تدریجی رشد می‌کند و تأسیسی نیست و در نظریه پردازی همین امر کافی است.
عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی، شهید صدر را شخصیت ممتازی دانست و ابراز کرد: شهید صدر به نظام سازی اهمیت داد و این توجه در زمانی صورت گرفت که با گسترش غرب زدگی شبهه پیدا شد که اسلام مفردات را بیان می‌کند.
وی افزود: با گسترش تفکرات غربی این موضوع درباره اسلام قوت گرفت که اسلام فکر سیستماتیک و مدیریتی ندارد. در واقع این تفکر که آموزه‌های دینی کاری به نظام حکومت ندارد و عده‌ای هم تصور می‌کردند که قلمرو دین به نظام کشیده نمی‌شود، ترویج تفکرات غربی بود. در واقع علامه شهید صدر با این تفکرات که با تفکر اسلامی نمی‌توان ادعای حکومت و سیستم و نظام‌وارگی کرد، می‌خواست مقابله کند.
مجتهد می‌تواند نظام سازی کند
وی در ادامه با انتقاد از این موضوع که در حال حاضر با وجود فراوانی اقتصاددانان در کشور، هنوز مشکلات اقتصادی بسیاری داریم، گفت: در این عرصه پرسش‌های فراوانی مانند این‌که اقتصاد ما بر بخش خصوصی یا تعاونی باید بنا شود؟ به بورس و صادرات چقدر باید اهمیت داد؟ وجود دارد.
استاد خارج فقه و اصول گفت: دلیل این مشکلات اینست که ما فکر نظام واره نداریم و اقتصاد ما نظام واره نیست. در حالی که شهید صدر می‌خواست با تفکر نبود نظام وارگی در اسلام مقابله کند. در حال حاضر نیز یکی از بحث‌های مهم تزاحماتی است که بین اقتصاد و فرهنگ مطرح می‌شود. در یک برهه‌هایی به عنوان نمونه در شرایط فعلی و در تحریم‌ها ما چقدر فرهنگ‌مان را برای این‌که اقتصاد را از بحران درآوریم، خرج کردیم.
حجت‌الاسلام اسلامی افزود: در اوایل انقلاب اقتصاد را خرج کردیم تا فرهنگ به دست آوریم و این تزاحم نظام‌ها و راه حل آن‌ها در کجا باید تعریف و تببین شود؟ در حال حاضر در تزاحم بین سیاست و فرهنگ قرار داریم و در عین حال در تزاحم فرهنگ با اقتصاد هم هستیم و کسی که فکر نظام واره دارد می‌تواند این تزاحم‌ها را حل کند.
عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب با بیان این‌که رهبری و علمای دینی این فکر نظام واره را دارند، تأکید کرد: فکر نظام واره را نمی‌توان تأسیس کرد و باید تقویت شود. شهید علامه صدر بر روی این مباحث سرمایه گذاری کرد؛ چون به اسلام نگاه حداکثری و توقع نظام سازی از اسلام را داشت.
وی ادامه داد: چه کسی می‌تواند نظام را ترسیم کند تا نگاه جامع به دین پیدا شود؟ باید کسی در نظام سازی وارد شود و نظام ارائه کند که مجتهد باشد./934/502/ر