واکاوی سیاست‌های پالایش محتوای مجرمانه از منظر فقه
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا به نقل از پایگاه اطلاع رسانی وسائل، پالایش معادل فارسی فیلترینگ که در قانون جرائم رایانه‌ای معادل‌سازی شده است؛ پالایش به زبان ساده عبارت است از محدود ساختن دسترسی کاربران اینترنت به پایگاه‌ها و خدمات اینترنتی که بر اساس ملاحظات فرهنگی و سیاسی یک کشور، دسترسی به آنها برای عموم مردم مناسب نیست.
برخلاف تبلیغات خلاف واقع رسانه‌های غربی، پالایش اینترنت یا همان محدودسازی دسترسی به محتوای اینترنت، در کشورهای مختلف دنیا حتی آمریکا و فرانسه، البته با شدت و ضعف متفاوت اعمال می‌شود؛ در این میان کشورهای چین، کره شمالی و عربستان جزء کشورهایی برشمرده می‌شوند که پالایش شدیدی را اعمال می‌نمایند.
در کشور ما متولی تعیین ضوابط فنی پالایش و تعیین موارد آن کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه است که طبق ماده 22 قانون جرائم رایانه‌ای در دادستانی کل کشور متشکل از 11 عضو از سازمان‌های ذی‌ربط تشکیل گردیده است.
این کارگروه فهرست مصادیق محتوای مجرمانه مورد پالایش را اعلام نموده است، که رئوس آنها عبارت‌اند از: محتوای ضد عفت و اخلاق عمومی، محتوای ضد مقدسات اسلامی، محتوای ضد امنیت و آسایش عمومی، محتوای ضد مقامات و نهادهای دولتی و عمومی، محتوایی که برای ارتکاب جرائم رایانه‌ای به کار می‌رود، محتوایی که تحریک، ترغیب یا دعوت به ارتکاب جرم می‌کند، محتوای مجرمانه مربوط به امور سمعی و بصری و مالکیت معنوی.
تبیین اصول سیاست دفاعی در فضای مجازی از منظر اسلام
دین اسلام به عنوان کامل‌ترین و جامع‌ترین دین الهی که دارای برنامه مدون و منسجمی برای اداره جامعه است، دارای یک نظام دفاعی مشخص و سیاست‌های دفاعی خاص در راستای دفاع از ارزش‌های بنیادین جامعه بنیان شده بر مبنای تعالیم خود می‌باشد؛ بدیهی است سیاست‌های کلی دفاعی اسلام که چارچوب آن در قرآن کریم و احادیث بنا نهاده شده و مبتنی بر فطرت بشر و از ناحیه خالق اوست، هیچ تغییری ننموده است.
1. ضرورت آمادگی کامل در برابر تهاجمات سایبری در فضای مجازی
در قرآن کریم حفظ آمادگی در مقابل تهاجم دشمن و حفاظت از مرزها مورد تأکید جدی قرار گرفته است؛ این آیات دلالت کامل بر ضرورت حفظ آمادگی همه‌جانبه نظامی و عقیدتی، درحد اعلا در برابر دشمنان به مقتضای زمان و مکان دارد.
البته به فرموده امام صادق(ع) دفاع و مرزبانی در برابر تهاجمات فکری دارای مراتبی بالاتر از دفاع در مقابل تهاجمات فیزیکی است.
از میان ادله عقلی، بناء عقلاء و وجوب دفع ضرر محتمل بر وجوب این کسب آمادگی دلالت دارد.
اما در فضای مجازی با دو گونه تهاجم مواجهیم؛تهاجماتی که موجب تخریب و اختلال داده‌ها و سیستم‌های رایانه‌ای کشور، یا به سرقت رفتن اطلاعات مالی یا خصوصی اشخاص و انتشار آنها به طور کلی ایراد ضرر اقتصادی یا معنوی و هتک حیثیت برای اشخاص یا کشور می‌شوند و تهاجماتی که مرزهای فرهنگی و اخلاقی و دینی یا سیاسی جامعه را هدف قرار می‌دهند؛ پس کسب آمادگی کامل و دفاع در برابر این تهاجمات ضروری است.
2. ضرورت پرهیز از رابطه اینترنتی با دشمنان دین
خداوند متعال در قرآن کریم مسلمانان را از دوستی با کفار و مشرکان و حتی یهود و نصاری به ویژه کسانی که دین اسلام را به باد تمسخر و استهزاء می‌گیرند، بر حذر داشته است؛ حتی اگر این افراد پدر و یا برادر مسلمانی باشند؛ در غیر این صورت خود جزء آنان قرار خواهد گرفت و رابطه‌اش با خداوند قطع خواهد شد.
علت این فرمان نیز این است که چنین افرادی آرزوی قلبی‌شان این است که مسلمانان به دین آنها درآیند و یا در رنج و زحمت باشند (آل‌عمران:28 و 118؛ توبه:23؛ المائده:51؛ الممتحنه:1؛ النساء:89 و 144؛ مائده:57).
فقها حرمت ایجاد رابطه دوستی با کفار را استنباط کرده‌اند و حتی صله رحم را که از مسلم‌ترین واجبات شرعی است، با آنان حرام دانسته‌اند؛ به نظر می‌رسد حکمت این نهی، بیم سلطه کفار بر مسلمانان از طریق نفوذ در میان آنها و سست نمودن دین‌شان و ایجاد انحرافات فکری و اخلاقی و یا دستیابی بر اسرار نظامی و اقتصادی است که در غالب این ارتباطات وجود دارد؛ بدیهی است ارتباطی که بدون ایجاد رابطه دوستی و محبت و به دور از موارد یادشده باشد، بالاشکال است؛ حکم عقلی وجوب دفع ضرر محتمل نیز مؤید این حکم است.
3. نهی از ورود به محافل اینترنتی دشمنان خدا و بدعت‌گذاران
خداوند در قرآن به شدت از شرکت در محافلی که در آن آیات خدا انکار یا استهزاء می‌شوند، نهی کرده است، مگر افراد پرهیزکاری که تحت تأثیر این جلسات قرارنمی‌گیرند و با احتمال تأثیرگذاری، به قصد اصالح و نهی از منکر و رفع شبهات در این جلسات حاضر شوند؛ در غیر این صورت جزء آن افراد محسوب خواهند شد(نساء 140، انعام 68،69)
همین مضامین در روایات متعدد نیز آمده است؛ همچنین نشستن در مجلس ناصبی‌ها یا اهل بدعت یا مجلسی که خداوند در آن نافرمانی شود یا امامی را مذمت کنند یا مؤمنی را عیب کنند، اگر فرد قدرت بر هم زدن آن مجلس و استدلال در برابر آنها را نداشته باشد، اسباب غضب خداوند و عملی ناشایست و احترام و تأیید آنان مساوی با همت به خرابی پایه‌های اسلام دانسته شده است.
از طرفی سکوت شرکت‌کننده نوعی رضایت و امضای عملی و نشانه روح نفاق است؛ لذا به هیچ عنوان نباید به بهانه آزادی بیان، سعه صدر، تسامح، خوش‌اخلاقی، مدارا، حیا، مردم‌داری، و امثال اینها، در مقابل تمسخر دین سکوت کرد و موجبات تشویق و تقویت آنان را فراهم نمود.
فضای مجازی حضور در این محافل را به راحتی مهیا کرده است؛ در واقع ورود به وبگاه‌هایی با این مفاهیم و یا برقراری ارتباط از طریق پست الکترونیکی یا چت با آنها به منزله حضور در جلساتشان است؛ به ویژه که این حضور و ارتباط ثبت می‌شود و با ارائه این آمار که یک وبگاه این‌چنینی، تعداد زیادی بازدیدکننده از کشور ایران یا از سایر کشورهای مسلمان داشته است، مشروعیت خود را در میان آحاد یک ملت به مخاطبین خود القاء می‌نمایند.
آیت الله طباطبایی حکیم، در کتاب مرشدالمغترب در پاسخ به استفتائی اتصال به صفحات اینترنتی را در صورتی‌که موجب تقویت و تأیید افکار انحرافی شود، جایز ندانسته‌اند.
4. ضرورت مبارزه با انتشار الکترونیکی عقاید ضاله
در مفهوم کتب ضلال و این‌که زمان و مکان و افراد چه تأثیری در حکم دارند، نیز جای بحث وجود دارد؛ اجمالاً این‌که مالک ضاله تلقی شدن یک کتاب آن است که عرفاً قابلیت گمراه نمودن افراد جامعه را داشته باشد و انحرافات اعتقادی در افراد ایجاد نماید؛ بنابراین کتاب‌هایی که صرفاً حاوی مطالب باطل باشند مشمول این حکم نمی‌باشند؛ همچنین ممکن است یک سری کتاب‌ها در زمانی ضاله محسوب شوند، اما با گذشت زمان و مشخص شدن انحرافی بودن آن بر عامه مردم، وصف ضاله بودن را از دست داده و از شمول حکم خارج شوند.
یکی از محققان در جمع‌بندی نهایی خود از اقوال فقها در زمینه حفظ کتب ضلال،آنها را به سه دسته تقسیم نموده است:
1. مطلقاً حرام است(نظر شیخ نجفی مؤلف جواهرالکلام)
2. حرام نیست. البته اگر حفظ کتب ضلال خودش عنوان اضلال پیدا کند یا حفظ به قصد اضلال باشد، قائلان این نظریه هم ظاهراً در حرمت آن سخنی ندارند (نظر آیت الله خویی و ایروانی)
3. اگر مفسده یا ضلالتی بر حفظ مترتب باشد، حرام است (نظر شیخ انصاری و امام خمینی(ره))
می‌توان حکم کتب ضاله را به هر مطلب گمراه‌کننده که از هر طریق منتشر شود،توسعه داد؛ مبانی این بحث با انتشار الکترونیکی عقاید ضاله کاملاً منطبق است.
یکی از شگردهای دشمنان برای القای یک طرز فکر اشتباه به مردم این است که وبگاه‌های زیادی راه‌اندازی می‌کنند که در ظاهر متعلق به طیفی از مردم طرفدار یک عقیده است و با ارائه آمار از این‌گونه وبگاه‌ها یا حداقل لینک کردن آنها به یکدیگر فرد را در یک فضای روانی قرار می‌دهند که تصور می‌نماید اکثریت قابل توجهی از جامعه‌اش طرفدار این طرز فکر هستند؛ در صورتی که کُنه مطلب چیز دیگری است و تمامی این شخصیت‌سازی‌ها و وبگاه‌سازی‌های دروغین، با جهت‌دهی سازمان‌های امنیتی دشمنان دین و کشور طراحی شده است.
پس ضرورت دارد به نحو مقتضی دسترسی افراد به این مطالب جز در موارد استثناء محدود گردد؛ البته با استفاده از مالک بحث کتب ضاله می‌توان گفت که پالایش در این زمینه باید کاملاً پویا باشد و با رصد دائمی وبگاه‌ها و وضع جامعه و توان تجزیه و تحلیل مطالب که در جامعه ایجاد شده است و یا مرور زمان که بسیاری از زوایای مبهم را برطرف می‌کند، در پالایش یا رفع پالایش وبگاه‌ها تجدیدنظر نماید.
یعنی بررسی نماید و چنان‌چه وبگاهی نیاز به ادامه اعمال پالایش ندارد و وصف ضاله بودن مطالب آن زائل شده است، رفع پالایش گردد و اگر باز در شرایط جدیدی مطالب ضاله دیگری در آن قرار داده شد، مجدداً مشمول پالایش شود.
لیکن باز هم روشنگری و بالابردن سطح فکری جامعه می‌بایست بیش از اعمال پالایش مورد توجه قرار داده شود.
5. ضرورت پایه‌ریزی نظام خودجوش پالایش از درون جامعه و خانواده
پالایش و ایجاد محدودیت در دسترسی در اینترنت نیز زمانی مؤثر خواهد بود که پشتوانه درونی و ایمانی از داخل جامعه و خانواده داشته باشد؛ اما اگر این‌طور در جامعه القاء شده باشد که این یک محدودیت قانونی است که حکومت صرفاً برای مصالح خود دست به وضع آن زده است و به عبارتی قبح اخلاقی و دینی از روی آن برداشته شده باشد، هیچ کارایی نخواهد داشت.
طبیعتاً اگر حساسیت فردی افراد جامعه با تبیین جنبه‌های منفی و مخرب آن نسبت به محتوای نامطلوب اینترنتی برانگیخته شود، نه تنها افراد جامعه به دنبال عبور از پالایه نخواهند بود، بلکه خود خواهان تقویت آن نیز خواهند شد؛ البته تقویت شیوه فعلی، تنها اثری که می‌گذارد نارضایتی بیشتر مردم از پایین آمدن سرعت اینترنت خواهد بود؛ لذا منظور از تقویت به کار بردن شیوه‌های متنوعی است که سبب ایجاد محدودیت مؤثرتر بدون ایجاد هرگونه تنش اجتماعی خواهد بود.
به‌ویژه که آشنا نمودن خانواده‌ها با این مطالب و آموزش نحوه اعمال پالایش‌های خانگی و شیوه‌های مقابله با بیداری زودهنگام حس کنجکاوی فرزندانشان در این زمینه‌ها و یا شیوه‌های هدایت صحیح حس کنجکاوی آنان در صورت شکوفا شدن و دادن حداقل اطلاعات منطقی لازم در زمینه علت نهی از دسترسی به محتویات ناسالم و همراهی با آنان با هدف نشان دادن واقعیت اصیل موجود پس پرده پالایش، می‌تواند نقش بسیار مؤثری در تربیت فرزندان داشته باشد و درستی و مؤثر بودن شیوه امر به معروف و نهی از منکر توأم با منطق و محبت را به جامعه بنمایاند.
6. ضرورت برخورد توأم با حفظ کرامت انسانی در پالایش
خداوند در قرآن کریم بر نقش بسیار مهم سخن نیکو و اخلاق حسنه در پیشبرد اهداف تبلیغی و دفاعی اسلام تأکید نموده است و برگزیدن نیکوترین سخن برای هر مقام(اسراء،53)، استفاده از منطق حکیمانه و ادله قانع‌کننده و پندهای نیکو و بیداریبخش و عبرت‌آموز در دعوت به راه خداوند و مجادله نیکو (نحل، 125) کاربرد سخن نرم در تبلیغ (طه،44) در این راه توصیه شده است.
از احکام فقهی مرتبط نیز می‌توان به حکم برخی فقها در حرمت خشونت و وجوب رفق و مدارای حاکم در مقابل مردم اشاره نمود.
7. ضرورت ایجاد فضاهای مجازی طرح شبهات و پاسخ به آنها در مقام دفاع
اسلام منطقی آزاداندیشانه دارد و این شعاراسلام است؛ برخلاف بسیاری از مذاهب که با ترس از آشکار شدن ضعف منطق‌شان و از دست دادن پیروان‌شان، آنان را از مطالعه و بررسی سخن دیگران نهی می‌کنند، اسلام بندگان راستین خداوند را کسانی معرفی کرده که اهل تحقیق‌اند؛ نه از شنیدن سخنان دیگران وحشت دارند و نه تسلیم بی‌قیدوشرط می‌شوند و نه هر وسوسه‌ای را می‌پذیرند.
اسلام به کسانی بشارت می‌دهد که گفتارها را می‌شنوند، نه تنها خوب را بر بد ترجیح می‌دهند، بلکه در میان خوب‌ها هم بهترین آن را پیروی می‌کنند (الزمر:18- 17).
همان‌گونه که امام علی(ع) نیز حکمت را گمشده مؤمن معرفی و به فراگرفتن آن ولو از اهل نفاق تأکید نموده است؛ البته فقط کسانی اجازه دارند خود را در معرض هر سخنی قرار دهند که توانایی علمی لازم برای تشخیص صحت و سقم آنها را داشته باشند.
اما نباید به این بهانه که سطح عموم جامعه از تجزیه و تحلیل شبهات عاجزند، طرح هرگونه شبهه و بحث در خصوص آن را ممنوع ساخت؛ بلکه باید شرایطی فراهم گردد که هرکس به شبهه‌ای برخورد نمود، بتواند آزادانه و به دور از هرگونه ممنوعیت و محرومیت اجتماعی آن را در محافل مربوطه مطرح نماید و پاسخ خود را دریافت نماید.
امام صادق (ع) می‌فرمایند«احادیث را به نوجوانان خود بیاموزید و در انجام این وظیفه تربیتى، تسریع نمایید پیش از آنکه مخالفین گمراه، بر شما پیشى گیرند و سخنان نادرست خویش را در ضمیر پاک آنان جاى دهند و گمراهشان سازند».
حتی می‌توان گفت در جامعه اسلامی دارای یک نظام فکری و عقیدتی پویا باشد، می‌بایست شبهات به صورت دسته‌بندی شده و طبق برنامه مشخص و منسجم، قبل از طرح به گونه دلخواه از ناحیه دشمنان در جامعه و ایجاد موج منفی بر مبنای آن، توسط مراکز فرهنگی در سطح عامه جامعه یا در سطح متخصصان و دانشگاهیان و حوزویان مطرح گردد و به نحو شایسته پاسخ داده شود تا جامعه در مقابل آن مصون‌سازیشده باشد.
از سوی دیگر دفع شبهات از وظایف خاص علما و به‌طور ویژه حکومت اسلامی برشمرده شده است.
شرایط مطلوب اسلامی زمانی ایجاد می‌شود که همه افراد در سطحی از فهم و درک دینی قرار بگیرند که هیچ شبهه‌ای در آنها اثرگذار نباشد و آنگاه است که خواهند توانست همه اقوال را بشنوند و به حکم قرآن بهترین آن را برگزینند.
اما در شرایطی که جامعه در شرایطی است که قبل از ایجاد این آمادگی در آحاد مردم، سیلی ویرانگر از عقاید و فرهنگ‌های مخرب به جامعه هجوم آورده است و اصلاً امکان ایجاد یک سد خلل‌ناپذیر در مقابل آن وجود ندارد و در هر صورت سیلاب راه نفوذ خود را پیدا می‌نماید، چاره‌ای جز این نیست که واحدهای امداد و نجات را در اسرع وقت تجهیز نمود و به میان سیل‌زدگان فرستاد.
جمع‌بندی
ضرورت دارد ضمن طراحی یک مهندسی فرهنگی جامع در تمامی زمینه‌های فرهنگی با محوریت قرار دادن آموزه‌های اسلامی و حل معضلات فرهنگی کشور در زمینه حجاب، ازدواج (دائم و موقت)، روابط زن و مرد و... راهکارهای ذیل در این زمینه بر مبنای اصول کلی پیشنهادی پیش گفته در زمینه پالایش پیگیری شود:
1. ایجاد مرکزی پویا با توانایی تخصصی و فرهنگی بالا برای فرهنگ‌سازی و پاسخگویی مؤثر به شبهات فضای مجازی که به طور دائم فضای مجازی و وبگاه‌های مخرب را رصد نماید و به صورت کاملاً به روزرسانی شده پاسخی برای تمامی شبهات داشته باشد؛ از سوی دیگر این قابلیت وجود داشته باشد که در زمان ورود افراد مجاز به وبگاه‌های مخرب، صفحه هشداری باز شود که خلاصه‌ای از پیامدهای منفی وبگاه و پاسخ مختصری به آن در قالبی جذاب ارائه شود و همچنین برنامه‌های مستمری برای افزایش آگاهی آحاد جامعه در قالب ارسال پست‌ها الکترونیکی آموزشی و امثال آن داشته باشد.
2. تقویت انگیزه‌های دینی مردم و خانواده‌ها برای نظارت همگانی بر استفاده ازاینترنت در جامعه و نظارت ویژه برای استفاده از اینترنت در خانواده به‌ویژه برایفرزندان با معرفی شفاف آثار نامطلوب فرهنگی وبگاه‌های مخرب.
3. دوری از هرگونه تعصبات بی‌جا و احراز از چشم بستن بر واقعیت‌های جامعه در راستای آگاه‌سازی مؤثر جامعه و از بین بردن حس اعتماد به اینترنت و در مقابل ایجاد حس اعتماد و فضای صمیمانه برای طرح راحت هرگونه سؤال ایجادشده در ذهن آحاد جامعه به ویژه نسل جوان برای ارائه پاسخ های صحیح به آنها و جلوگیری از انحرافات بیشتر با دریافت پاسخ‌های انحرافی از اینترنت.
4.طراحی شیوه‌های خاص روانشناسانه برای اجرای موارد یادشده به نوعی که از هرگونه تحریک حس گریز از محدودیت افراد، یا القاء حس تحقیر و توهین به کرامت انسانی اشخاص یا دلزدگی افراد نسبت به توصیه‌ها خودداری شود./836/د102/ل