طیف بندی حوزه در نسبت با علوم انسانی/ ملاک‌های علم دینی از زبان نظریه‌پردازان
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، دومین هفته از دوره آموزشی «طیف بندی حوزه علمیه در نسبت با علوم انسانی» عصر پنج‌شنبه هفتم بهمن ماه به همت مؤسسه آفاق حکمت در مرکز همایش‌های غدیر قم برگزار شد.
در این جلسه ابتدا حجت‌الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا به تبیین ملاک‌های علم دینی پرداخت و سپس حجت‌الاسلام میرسپاه عضو هیأت علمی موسسه امام خمینی (ره) نظرات خود را پیرامون علوم انسانی اسلامی بیان کرد.
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا ابتدا به تعریف دین و عقل پرداخته و دین را در هستی‌شناسی اسلامی مراد تشریعی خداوند خواند که شامل مجموعه عقاید، اخلاق و رفتارها است، به بیان دیگر، دین به اموری اطلاق می‌شود که با اراده انسان ایجاد می‌شود و با این توصیف، شناخت خداوند، فرشتگان و پیامبر، دین به حساب نمی‌آید، بلکه اطاعت و ایمان به آنها دین محسوب می‌شود.
عقل در حکمت اسلامی به مثابه نور است
حجت‌الاسلام والمسلمین پارسانیا، عقل را در حکمت اسلامی نور دانسته و علم را امری دانست که در ذات خودش معلوم را نشان می‌دهد که سوژه‌محور نیست، همچنین علم در این نگاه، محدود به محسوسات نیست، بلکه شامل علوم عقلی و نقلی و وحی نیز می‌شود.
دانشیار علوم اجتماعی دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: با این تعریف از دین و علم، در معنای علم و عقل، دین نهفته نیست و علم و عقل، ابزار شناخت دین است.
وی در ادامه این سؤال را طرح کرد که اتصاف علم و عقل به دینی و غیردینی، به چه لحاظ است؟ ملاک در دینی بودن یا نبودن یک علم چه می‌تواند باشد؟
حجت‌الاسلام والمسلمین پارسانیا در ادامه به شش ملاک برای دینی یا غیردینی بودن علم اشاره کرد و افزود: ملاک نخست به لحاظ موضوع است؛ یعنی اگر موضوع یک علم دین باشد، علم دینی خوانده می‌شود، به عنوان نمونه اگر موضوع یک علم، شناخت خدا و افعال و اقوال او باشد، آن علم به لحاظ موضوع، دینی است؛ یا اگر موضوع علوم انسانی، حوزه تجویزهای خداوند مانند فقه باشد، این علم دینی است، در مقابل، اگر حقوق را صرفاً توافقات جمعی بدانیم به لحاظ موضوع، حقوق علم غیردینی خوانده می‌شود.
ملاک دینی یا غیردینی هر علم، متافیزیک آن علم است
استاد دانشگاه باقرالعلوم گفت: ملاک دوم برای دینی یا غیردینی بودن علم، متافیزیک آن علم است؛ پوزیتیویست‌ها در نیمه اول قرن بیستم معتقد بودند که علم، متافیزیک ندارد، پست‌مدرن‌ها به این رسیدند که علم، محصول پارادایم‌هاست و در عین‌حال، پارادایم غیرعلمی است؛ اما متافیزیک، شناختی است که دین متوقف بر آن است.
وی ادامه داد: در عقلانیت مدرن بحث‌های صرفاً عقلی را فلسفه می‌گویند؛ به همین سبب با فلسفه متافیزیکی اسلامی فرق دارد، در نگاه ما اصول موضوعه از گزاره‌های علم تجربی نیست و در فلسفه الهی ریشه دارند؛ البته خود فلسفه علم است و نسبت آن با علوم تجربی بسیار حیاتی است، طوری که دینی یا غیردینی بودن علم بر اساس تعریف آن علم از متافیزیک مشخص می‌شود، به عنوان نمونه ما از علیّت که یک مسأله متافیزیکی است، در تحلیل‌های بعدی ما از علوم انسانی کاملاً اثرگذار است؛ یعنی اگر یک مقدمه تجربی را در دست دو فرد قرار بدهیم که یکی معتقد به متافیزیک الهی باشد و دیگری معتقد به متافیزیک الهی نباشد، دو نتیجه متفاوت می‌گیرند.
رییس شورای حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی، ملاک سوم برای اتصاف یک علم به دینی بودن را روش دانست و خاطرنشان کرد: روش متأثر از ابزارهایی است که برای کسب علم و معرفت معتبر می‌دانیم، به عنوان نمونه پوزیتیویست‌ها، فقط ابزار حس را می‌پذیرند و حال اینکه ما معتقدیم دانش علمی، به دانش تجربی محدود نیست و معرفت عقلی و وحی نیز معرفت علمی است؛ در روش پوزیتیویستی، حتی خیلی از معارف ارزشی نیز از دایره علم خارج می‌شوند؛ چون روش و ابزار پوزیتیوست فقط حس است.
استاد حوزه ملاک چهارم را لحاظ تجویزی بر شمرد و یادآور شد: یعنی علمی که دین فراگرفتن آن را واجب، جایز یا مستحب می‌داند می‌تواند علم دینی خوانده شود و در مقابل، علمی که خداوند آموختن آن را حرام می‌داند غیردینی است.
چرا علوم حرام در واقع علم نیست؟
وی تصریح کرد: ممکن است علمی مثل سحر، به ملاک یک، دو و سه دینی باشد اما اگر آموختن آن حرام باشد، بنابر ملاک چهارم، علم دینی نیست؛ همچنین ممکن است علمی مثل پزشکی، بر اساس ملاک یک، دو و سه غیردینی باشد، اما بر اساس ملاک چهارم، دینی باشد؛ یعنی در مواردی برای حفظ سلامت جامعه دینی واجب باشد به سراغ آن برویم؛ در صورتی که پزشکی به لحاظ موضوع و روش و متافیزیک کاملاً غیردینی است.
استاد پارسانیا، ملاک پنجم را شخص عالم و ملاک ششم را فرهنگ و تاریخ تمدنی که هویت دینی داشته باشد، دانست، اما توضیح آن را به جلسه‌ای دیگر موکول کرد.
حجت‌الاسلام دکتر میرسپاه عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی (ره) سخنران دیگر این جلسه بود.
حجت الاسلام والمسلمین میرسپاه درس‌گفتار خود را با دو سؤال شروع کرد و گفت: نخست اینکه آیا اسلامی‌سازی علوم انسانی ضرورت دارد یا خیر؟ و دوم اینکه اصلاً تعبیر «اسلامی‌سازی علوم انسانی» تعبیر درستی است یا خیر؟.
وی در ادامه به بررسی تاریخچه ورود علوم انسانی غربی به ایران پرداخت و گفت: از اواخر دوره قاجاریه برخی رجال ایران به ترویج علوم انسانی غربی پرداختند و خواستند این علوم را در جامعه نهادینه کنند، روش تجربی، تنها روش مقبول این افراد بود.
وی ادامه داد: اینکه ما به عنوان مسلمان چگونه باید با این علوم برخورد کنیم به یک مسأله تبدیل شد، برخی قائل به منع این علوم بودند، برخی از کنار آن با بی‌اعتنایی گذشتند و عده‌ای هم ترویج آن را تجویز می‌کردند؛ اما بعدها این سؤال مطرح شد که آیا این علوم را دربست بپذیریم یا اینکه اسلامی‌اش کنیم؟ حال سؤال دیگری مطرح می شود که آیا اصلاً ممکن است این علوم اسلامی شوند؟ آیا «علم» به اسلامی و غیراسلامی تقسیم می‌شود؟
معانی متفاوتی از واژه های «علم»، «اسلامی» و «تقسیم»
عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) با اشاره به معانی متفاوت «علم»، «اسلامی» و «تقسیم»، بر لزوم تبیین دقیق این مفاهیم تأکید کرده و افزود: حداقل پنج معنا از علم وجود دارد که آیت الله مصباح یزدی آنها را از هم تفکیک کرده است، اولین معنا از علم، شامل هرگونه گزاره خبری می‌شود؛ در این معنا از علم به عنوان نمونه «حسن ایستاده است» یک گزاره علمی است.
وی ادامه داد: دومین معنا، علم را منظومه‌ای معرفتی می‌داند که محور و موضوع واحدی داشته باشد، در این معنا، بیوگرافی هم علم محسوب می‌شود؛ سومین معنا از علم به منظومه‌ای معرفتی اطلاق می‌شود که علاوه بر وجود محور واحد، صرفاً به مسائل کلی بپردازد، در این معنا از علم، به عنوان نمونه تاریخ و جغرافیا علم نیستند؛ چراکه کلی نیستند.
استاد حوزه علمیه خاطرنشان کرد: معنای چهارم علم دربرگیرنده منظومه‌ای معرفتی است که محوری واحد داشته باشد، کلی باشد و علاوه بر اینها حقیقی باشد نه اعتباری؛ در این معنا، ادبیات و حقوق به این دلیل که وضعی و قراردادی‌اند، علم محسوب نمی‌شوند؛ بالاخره پنجمین معنا از علم که پوزیتویست‌ها طرفدار آنند به معنای منظومه‌ای معرفتی است که دارای محور واحد بوده، کلی، حقیقی و تجربی نیز باشد.
حجت‌الاسلام میرسپاه مراد خود از علم را معنای چهارم آن دانست و درباره اصطلاح «اسلامی» گفت: حرف «ی» در اینجا یای نسبت نیست که به کمترین مناسبت به واژه «اسلام» پیوند بخورد.
تقسیم درون ذهنی و برون ذهنی
وی درباره اصطلاح «تقسیم» نیز گفت: تقسیم دو قسم است؛ تقسیم خارج از ذهن و تقسیم در ذهن، به تقسیم خارج از ذهن، «تفکیک و تجزیه» گفته می‌شود، مثل اینکه در یک بشقاب کارد و پنیر را از هم تفکیک می‌کنیم، اما به تقسیم در ذهن «تحلیل» گفته می‌شود که بسیار پیچیده است؛ در این زمینه می‌توان به تحلیل مسائل پیچیده سیاسی اشاره کرد. مراد ما از تقسیم، تقسیم در ذهن است.
حجت‌الاسلام میرسپاه در ادامه عنوان کرد: هر علم دارای یک‌سری مبادی و یک‌سری مسائل است؛ مبادی علوم بدنه اصلی آن را تشکیل نمی‌دهند ولی برای فهم آن علم ضروری‌اند، در حالی که مسائل هر علم بدنه اصلی آن را شکل می‌دهند؛ مبادی به مبادی تصوری و تصدیقی تقسیم می‌شوند، حال مبادی تصوری «مفاهیمی» است که در آن علم به کار می‌رود. اما مبادی تصدیقی، ناظر به تصدیق موضوع علم و اثبات آن است، بدنه اصلی علم، هیچ‌گاه نمی‌تواند موضوع آن علم را اثبات کند؛ مبادی تصدیقی، همچنین مجموعه اصول و قواعدی است که برای اثبات موضوع علم بدان نیاز داریم.
علوم طبقات زیرین، مبنای علوم طبقات بالا هستند
وی با اشاره به اینکه همه علوم در طبقه‌بندی علوم جای می‌گیرند، گفت: علوم طبقات زیرین، مبنای علوم طبقات بالا هستند؛ در واقع، علوم طبقات بالا ابتنای منطقی به علوم طبقات پایین دارند، بر این مبنا اگر ما اسلامی بیندیشیم اصول موضوعه‌ای که برای اثبات موضوع علم از آن استفاده می‌کنیم، با اصول موضوعه‌ای که با فکری غیراسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد تفاوت خواهد داشت، علاوه بر این، نحوه نگرش ما به پدیده‌ها به عنوان کسی که اسلامی فکر می‌کنیم، با دیگران مختلف خواهد بود، همچنانکه مسلمان و کافر یک شیء را دوجور می‌بینند و این به دلیل پیش‌فرض‌ها و اصول موضوعه متفاوت آنهاست.
عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) ادامه داد: اینکه می‌گوییم این علم اسلامی است، یعنی روی‌آوردن به این علم، رشد بخش‌های معینی از آن، مجموعه اصول موضوعه آن و نحوه نگرش به پدیده‌ها و امور بر اساس پیش‌فرض‌های اسلامی باشد.
وی گفت: تقسیم علوم به اسلامی و غیراسلامی منحصر در علوم انسانی نیست و شامل همه علوم ازجمله ریاضیات، منطق و فلسفه می‌شود ولی فعلاً تمرکز ما بر علوم انسانی است.
حجت الاسلام میرسپاه در پایان گفت: علمی که بر اساس پیش‌فرض‌ها و اصول موضوعه اسلامی تصحیح، تکمیل، تهذیب و جهت‌دهی شده باشد، اسلامی است؛ علوم انسانی اسلامی یک فصل در کنار فصول دیگر علوم انسانی نیست، بلکه روحی است که در کالبد این علوم دمیده می‌شود.
گفتنی است، سومین جلسه مدرسه درس‌گفتار آفاق، پنچشنبه هفته آینده با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین احمد واعظی از ساعت 14 الی 17 برگزار خواهد شد./1330/پ200/ج