بررسی اندیشه اجتماعی عرفا و نقد آراء منتقدان

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی «بررسی اندیشه اجتماعی عرفا با نقد آراء منتقدین» شب گذشته با سخنرانی حجج الاسلام علی امینی نژاد و قاسم ابراهیمی پور و دبیری حجت الاسلام وحید سهیلی در ساختمان انجمن های علمی حوزه علمیه قم برگزار شد.

در ابتدای این نشست حجت الاسلام قاسم ابراهیمی پور، در گزارشی از حلقه دانش اجتماعی مسلمین اظهار داشت: این حلقه از حلقه های انجمن مطالعات اجتماعی حوزه است که علم اجتماعی مسلمین و میراث فرهنگی جهان اسلام را دنبال می کند.

9 رویکرد علم اجتماعی مسلمین

وی با اشاره به این که بر اساس تئوری استاد پارسانیا 9 رویکرد در رابطه با علم اجتماعی مطرح شده است، خاطرنشان کرد: این رویکرها عبارت از وحیانی، فلسفی، کلامی، عرفانی، فقهی، تفسیری، حدیثی، تاریخی و خطابی هستند.

مدیر حلقه دانش اجتماعی مسلمین انجن علمی مطالعات اجتماعی حوزه علمیه ابراز داشت: ما در این حلقه ها ارتباط بین این رویکردها را بر اساس وحدت انگاری منطقی از منظر فلاسفه مسلمان دنبال کردیم و ادعا داریم که این رویکردها علم واحدی را تشکیل می دهند و هیچ تناقض و تنافی با هم ندارند و می توانند نظریات متعددی به لحاظ سطح و عمق مواجهه با واقعیت داشته باشند که تناسب ثابتی دارند.

وی با بیان این که ما با علوم متعدد اجتماعی در اندیشه اسلامی مواجه نیستیم که بگوییم نظریه اجتماعی عرفا و فلاسفه در تناقض است، افزود: بنابر ادعای ما در طبقه بندی علوم از منظر حکمت صدرایی هر کدام از علوم در جایگاه خود رابطه منطقی با هم دارند و به سطوح مختلف واقعیت می پردازند.

حجت الاسلام ابراهیمی پور با بیان این که هر کدام از رویکردهای 9 گانه در یک نشست دنبال خواهد شد، اظهار داشت: تمام این نشست ها تحت عنوان رویکرد کلی احیای میراث در کنار رویکردهای تأسیسی، استنباطی و تهذیبی قابل طرح است و به نظر می رسد که این یک راه میانبر در تولید علم اجتماعی مسلمین با استفاده از همه ظرفیت های حوزه و دانشگاه خواهد بود.

در ادامه حجت الاسلام سهیلی با بیان این که عرفان در یک تقسیم بندی کلی به عرفان نظری و عملی تقسیم می شود، اظهار داشت: عرفان عملی به دنبال چگونگی رسیدن انسان به کمال الهی و قرب الی الله صحبت می کند و عرفان نظری به توضیح چگونگی شهود عرفا می پردازد.

دو رویکرد تمدن ساز و تمدن سوز به عرفان

وی با بیان این که عرفان در حوزه مسائل اجتماعی و سیاسی تأثیرات متنوع و گسترده ای داشته است، افزود: این امر باعث شده است که رویکردهای مختلفی در نسبت با جریان های عرفانی و برخواسته از حوزه عرفان شکل بگیرد که عده ای در مقام دفاع و توجیه عملکرد عرفا بوده اند و این ظرفیت را در اندیشه ای اجتماعی عرفا قائل بودند که توان سازمان دهی اجتماعی و تمدن سازی دارد.

عضو انجمن علمی مطالعات اجتماعی حوزه علمیه اظهار داشت: برخی هم جریان اندیشه عرفانی را باز تولید کننده ظلم و جهل می دانند که نه تنها تمدن ساز نیست بلکه تمدن سوز است زیرا عرفان را در مقابل عقلانیت قرار می دهند و معتقدند که زندگی مبتنی بر عقلانیت است و عرفان چون عقلانیت ندارد توانایی ساخت زندگی مطلوب برای انسان را ندارد.

وی خاطرنشان کرد: امشب به دنبال این هستیم که با توجه به قرائت های اصلی و متون اصیل عرفانی ظرفیت های اجتماعی اندیشه عرفا را بررسی کنیم زیرا به نظر می آید که اکثر انتقادات ناظر به متون اصیل عرفانی نیست و اشکالات به متون دست دومی وارد است.

حجت الاسلام امینی نژاد، با اشاره به بعد اجتماعی عرفان اسلامی اظهار داشت: در این حوزه کار چندانی صورت نگرفته است و ما با یک رشته بکر در فضای عرفان اسلامی با دغدغه های جدید برای شکل گیری یک دانش مستقل مواجه هستیم و ما اگر عرفان نظری و عرفان عملی و عرفان ادبی را رشته های مستقل بدانیم یکی از این رشته ها بعد اجتماعی عرفان اسلامی است که ظرفیت یک رشته علمی شدن را دارد.

وی با بیان این که حکمت عملی در مباحث فلسفی تقریبا بالفعل شده است، اظهار داشت: اگر ما بخواهیم علوم انسانی اسلامی را جدّی بگیریم باید به حکمت عملی بیشتر بپردازیم و یکی از سؤالات جدی ما این است که حکمت عملی به تراز فضاهای عرفانی از قیبل اخلاق عرفانی چه خواهد شد.

تعریف عرفان اجتماعی

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به تعریف عرفان اجتماعی پرداخت و گفت: عرفان اجتماعی یک دانش نظری در حوزه عرفان اسلامی است که درباره پیامدهای مقامی و مسائل عرفان نظری و عملی اسلامی در حوزه حقیقت و مسائل مربوط به اجتماع بحث می کند.

وی با بیان این که ما تا قرن هفتم عرفان نظری نداشته ایم و عرفان نظری از دل عرفان عملی به وجود آمد، ابراز داشت: در سیر تاریخی عرفان مسائلش آبستن شکل دادن به یک فضای خاص با رویکرد عرفان به جامعه است که ما اسمش را عرفان اجتماعی می گذاریم.

استاد عرفان و فلسفه اسلامی با اشاره به این که حجم وسیعی از مباحث عرفان اجتماعی از جمع میان عرفان و شریعت شکل گرفته است، گفت: اصل این که عرفان با مباحث اجتماعی رابطه دارد مورد توافق همه است و حرف اصلی این است که آیا در دل آموزه های عرفانی یک نگاه مثبتِ جامعه سازِ تمدن آفرین وجود دارد یا یک فضای منفیِ جامعه ستیزِ تمدن سوز.

پیشینه مباحث مربوط به اندیشه اجتماعی عرفا

وی با اشاره به پیشینه این بحث و منابع دست دومی در این بحث ابراز داشت: آثاری که در ین مباحث شکل گرفته است عبارت از کتاب زوال اندیشه سیاسی در ایران از سید جواد طباطبایی، پیدایی اندیشه سیاسی عرفانی در ایران از نصفی تا صدرالمتألهین، عرفان و سیاست از حجت الاسلام پارسانیا و همچنین مقالاتی در این زمینه نوشته شده است.

حجت الاسلام امینی نژاد افزود: دکتر سروش هم در آثارش به این مباحث پرداخته است و اخیرا هم کتاب فلسفه عرفان سیاسی از آقای دلیر به چاپ رسیده است و کتاب حماسه و عرفان از آیت الله جوادی هم به این مباحث پرداخته است.

وی با بیان این که ما با دو رویکرد می تونیم وارد این بحث شویم، گفت: رویکرد اول بررسی مؤلفه های جامعه ستیز در عرفان اسلامی است که سؤال برانگیز است و منتقدان هم با توجه همین مؤلفه ها نقد کرده اند و رویکرد دوم هم بررسی مؤلفه های جامعه ساز و تمدن آفرین موجود در عرفان اسلامی است.

نقدهای مبتنی بر مباحث نظری عرفان اجتماعی

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با توجه به رویکر جامعه ستیز به عرفان اجتماعی ابراز داشت: مجموعه انتقادات منتقدان ما را به سه طیف از اشکالات می رساند که یک طیف مبتنی بر مباحث عرفان نظری است که ازجمله اشکالات این است که مطلعات اجتماعی بر محور تکثر و مبتنی بر قبول کثرت است در حالی که عرفان نظری از وحدت شخصی وجود سرچشمه می گیرد که نافی هرگونه کثرت در واقع است و از این جهت ما چالش جدی داریم.

وی ابراز داشت: در بحث اعیان ثابته نیز این گمان رفته است که اعیان ثابته جوهره فعل اختیاری را می خشکاند؛ زیرا تمام علوم انسانی مبتنی بر عمل اختیاری انسان است و با توجه به بحثی که در عرفان اسلامی تحت عنوان اعیان ثابته مطرح است که تمام موجودات دارای ذواتی در علم باریتعالی هستند و آنچه برای ما اتفاق می افتد بر اساس ظرفیت های ما در علم خداوند است منتهی به جبرگرایی می شود و در این فضا دیگر بستری برای علوم اجتماعی که فعل اختیاری انسان است باقی نخواهد ماند.

حجت الاسلام امینی نژاد با اشاره به این که انسان کامل عرفانی نمی تواند با علوم اجتماعی همخوانی داشته باشد، گفت: منتقدان عرفان اجتماعی گفته اند انسان کامل مورد نظر عرفا در فضای اجتماعی قابل طرح نیست و برای اکثر افراد مشقت دارد که در این فضا حرکت کنند.

وی اظهار داشت: اشکال دیگر بحث تجلی است که در عرفان تمام حقایق را تجلیات خداوند می داند و همه چیز را زیبا تلقی و در این حالت که انسان همه چیز را مظهر جمال خداوند می داند برخی تحرکات اجتماعی مانند انقلاب و اصلاح امور که در تحولات اجتماعی مطرح است بی معنا خواهد بود.

نقدهای مبتنی بر اندیشه های عملی عرفان اجتماعی

استاد فلسفه و عرفان اسلامی با اشاره به تناقضات عرفان عملی با علوم اجتماعی از دیدگاه منتقدان ابراز داشت: تکیه عرفان در بعد عملی بر مسائلی مانند عزلت و گوشه گیری است در حالی که علوم اجتماعی مبتنی بر حضور اجتماعی است و عرفان مخالف با حضور اجتماعی است و دیگر این که اساس اندیشه اجتماعی مبتنی بر دنیا گرایی است و عرفان عملی دنیا ستیز است و با زن و فرزند و خانواده و فضاهای اجتماعی کاری ندارد.

وی اظهار داشت: اشکال دیگری که در علوم اجتماعی با عرفان عملی مطرح است این است که حضور اجتماعی مبتنی بر بقاء است درحالی که در عرفان عملی هدف نهایی فناء است و این ها با هم سازگاری ندارد.

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در بیان اشکالات دیگر منتقدان اندیشه اجتماعی عرفا افزود: نگاه اجتماعی مبتنی بر قانون و شریعت است در حالی که عرفان قانون گریز و شریعت ستیز است و قائل به طریقت به حقیقت است.

نقد تاریخی به عرفان

وی خاطرنشان کرد: طیف سوم از اشکالات اشاره به پدیده های اجتماعی به لحاظ تاریخی دارد؛ به این صورت که از منظر تاریخی وقتی فضاهای عرفانی ترویج پیدا کرد مباحث اجتماعی افول پیدا کرده است و می گویند هر جا عرفان است رکود است و حرکت اجتماعی کُند شده است.

حجت الاسلام امینی نژاد با اشاره به این که ما نباید منکر کج فهمی ها و بد فهمی ها در حوزه مسائل عرفانی شویم، گفت: به دلیل صعوبت مسائل عرفان نظری و لغزنده بودن مباحث عرفان عملی زمینه ها برای کج فهمی فراهم تر است؛ به لحاظ تاریخی شواهدی وجود دارد که انحرافات زیادی در برداشت از عرفان وجود داشته است و همان انحرافات بستر را برای منتقدان فراهم کرده است.

وی با بیان این که کج فهمی ها در دین هم وجود دارد، ابراز کرد: برخی از منتقدان به عرفان به خاطر مسائلی نمی توانستند به دین ایراد بگیرند؛ بنابراین به سراغ عرفان رفته اند در حالی که برداشت های ناصواب از دین هم زیاد بوده است و موجب شد که عده ای دین را افیون جامعه تلقی کنند و ما باید برگردیم که آیا در بنیادهای مباحث عرفانی چنین برداشت هایی وجود دارد یا این که انحرافات بیشتر بر اثر عدم عمق بر مباحث عرفانی دارد.

انحرافات در عرفان به دلیل کج فهمی ها است

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به بحث مراتب استعدادهای انسان ها در عرفان ابراز داشت: یکی از چیزهایی که عرفان به خوبی از دین برداشت کرده است چگونگی برخورد دین با استعدادهای مختلف انسان ها است و از این رو عرفان مدل های متکثری ازسیر و سلوک الی الله عرضه می کند و انسان کامل انسانی است که باید در تمام مراتب آسمانی و زمینی وجود داشته باشند.

وی اظهار داشت: عرفان این را باور دارد که برخی انسان ها شأنیت حضور گرم اجتماعی را ندارند و می گوید استعدادها مختلف است و بسیاری از انسان ها نباید وارد مباحث اجتماعی شوند و این در اسلام هم وجود دارد و امام صادق(ع) که حضور حاد اجتماعی دارد به برخی انسان ها می گوید تو برو در خانه ات بنشین و عبادت کن.

پاسخ به منتقدان جنبه های نظری عرفان اجتماعی

پژوهشگر و نویسنده حوزوی در پاسخ به برخی از شبهات منتقدان اندیشه اجتماعی عرفا اذعان کرد: در بحث وحدت شخصی وجود که نافی کثرت است و با علوم اجتماعی که مبتنی بر کثرت است در تضاد است باید گفت که این قرائت که وحدت شخصی وجود نفی مطلق کثرت است انحراف فرقه صوفیه است.

وی افزود: عرفای اصیل اسلام همه عالم را تجلی خدا می دانند و همین که تجلی است نشان می دهد که بحث تشکیک و مغایرت اشیاء با حق تعالی را قبول دارند و ما حصل بحث عرفای اصیل اسلامی تصریح به مسأله معیت به معنی معیت حقیقی حق و خلق است.

حجت الاسلام امینی نژاد اظهار داشت: عرفان اسلامی به تصریح متون اصیل نافی مطلق کثرت نیست و نمونه های فراوانی از سیره عرفای اصیل وجود دارد که نافی مطلق کثرت نیستند؛ خاطراتی از امام خمینی(ره) نقل شده است که من که این جا نشسته ام با این لباس و این قبا و این پوست و گوشت و استخوان خدا هستم؟ که نشان از قبول داشتن کثرت است.

وی در رابطه با مسأله جبرگرایی و اعیان ثابته ابراز داشت: بحث اعیان ثابته بحث علم قبل از ایجاد است و این علم موجب سلب اختیار از انسان ها نیست و اگر دقت کنیم «الامر بین الامرین» جز در عرفان حل و فصل نخواهد شد و این عبارت در بیانات عرفا وجود دارد.

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به بحث تجلیات در عرفان اظهار داشت: در این بحث چندین مسأله وجود دارد که یکی مسأله تنازع تجلیات و اسماء است که شبیه بحث خیر و شر در فلسفه است که تمام آفرینش بر اساس نظام احسن همه اش خیر است و شری وجود ندارد و شری که مطرح می شود شر نسبی است که در دل خیر مطلق قرار دارد؛ در این جا بحث تنازع میان تجلیات و اسماء مطرح می شود که عرفا می گویند باید الحکم العدل که همان انبیا(ص) هستند بیاید و توازن میان تنازعات ایجاد کند.

پاسخ به منتقدانی جنبه های عملی عرفان اجتماعی

وی در پاسخ به این اشکال منتقدان که عرفان به معنی عزلت و گوشه نشینی است و با اندیشه اجتماعی در تضاد است، ابراز داشت: بحثی که عرفا در رابطه با عزلت دارند همان بحثی است که ما در روایات در رابطه با عزلت داریم زیرا در روایات عزلت برای حضور اجتماعی بهتر است نه برای عزلت دائمی زیرا ما برای تربیت نفس خود به برهه هایی از توحد و عزلت نیاز داریم تا فضاهای درونی به آرامش برسد.

حجت الاسلام امینی نژاد اظهار داشت: حتی ما در رابطه با پیامبر(ص) هم غار نشینی را داریم و در روایتی آمده است ک هیچ پیامبری نیست مگر این که برهه ای از عزلت دارد؛ در اسلام عزلت جدی است ولی عزلت موقت و برای خود سازی است نه عزلت دائمی و اسلام عزلت را در دل اجتماع می داند و این که کسی در خانه خود بنشین و به جامعه نیاید مطلوب اسلام نیست.

وی اظهار داشت: این که عرفا حضرت علی(ع) را به عنوان شخصیت برتر و محوری خود انتخاب کرده اند در حالی که شخصیتی به نام عثمان بن مظعون در صدر اسلام وجود داشت که از معنویت عجیبی برخوردار بود و مورد محبت پیامبر(ص) هم بود، به خاطر این است که عرفا به حضور اجتماعی انسان اعتقاد دارند.

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ابراز داشت: در بحث فناء کسانی که نقد می کنند توجه ندارند که عرفان اسلامی به دلیل تبعیت از شریعت، فناء را آخرین درجه کمال نمی داند و بحثی را تحت عنوان بقاء بعد از فناء مطرح می کند که با بقاء قبل از فناء متفاوت است؛ کسی که به بقاء بعد از فناء قائل است حضور او در اجتماع بعد از فناء در خدا است که حضورش در اجتماع حضور استثنایی و خاصی خواهد بود.

وی ابراز داشت: این که برخی منتقدان می گویند عرفا شریعت و قانون را قبول ندارند برداشتی نادرست از عرفان است که صوفیان آن را مطرح می کنند ولی در عرفان اصیل اسلامی اصلا این فضا نیست که کسی که به فضاهای عرفانی رسیده است باید قانون و شریعت را رها کند بلکه عمل به قانون با نگاه عمیق دیگری خواهد بود.

پاسخ به نقد تاریخی به اندیشه اجتماعی عرفا

استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به طیف سوم از اشکالات منتقدان به اندیشه اجتماعی عرفا اظهار داشت: این درست نیست که از نظر تاریخی هرگاه عرفان رواج داشته مباحث اجتماعی افول داشته است زیرا چند حرکت اجتماعی حاد که در ایران صورت گرفته است پایگاه های عرفانی داشته است که یکی نهضت صفویه است که منجر به ترویج تشیع در ایران شد و دیگری نهضت سربداران است که سردم داران سربداران شیوخ معنوی و عرفانی بودند و نمونه عصر خودمان هم انقلاب اسلامی ایران بود که به رهبری امام خمینی(ره) صورت گرفت.

رویکرد جامعه ساز به اندیشه اجتماعی عرفا

وی با اشاره به رویکرد دوم به اندیشه اجتماعی عرفا ابراز داشت: رویکرد دوم رویکرد جامعه ساز و تمدن افرین اندیشه اجتماعی عرفا است که ظرفیت های جامعه ساز بسیاری در آن وجود دارد و بستر را برای ارائه نظریات مختلف در امور اجتماعی فراهم می کند که از جمله آن ها بحث اسفار اربعه است که نظریه سیاسی عرفا را نشان می دهد.

حجت الاسلام امینی نژاد افزود: بحث خلافت بالسیف یکی از مباحث جدی اندیشه اجتماعی عرفا است و می گویند در چه شرایطی باید حضور قاهرانه اجتماعی داشته باشند؛ در عرفان عملی یکی از مقامات جدی برای عرفان ایثار است و حضور اجتماعی و سیاسی که از دل ایثار بر می آید بقاء بعد از فناء را به دنبال دارد.

وی اظهار داشت: ما یک نوع حضور اجتماعی داریم که حذف دیگران برای تثبیت خود است و یک نوع حضور اجتماعی هم حذف خود برای بقاء دیگران است که در عرفان به نوع دوم حضور اجتماعی تأکید می شود.

مقولاتی از عرفان که بر حضور در جامعه تأکید دارد

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به مقولاتی که در عرفان سلوک را در حضور در اجتماع دانسته است، اظهار داشت: مقوله زن و ازدواج، خوردن خوابیدن و آسودن، صحبت عزلت سیاحت، کار کسب خدمت به مردم، امر به معروف، نهی از منکر، جهاد، سیاست، حکومت، از مقولاتی هستند که در منابع درجه اول عرفا تأکید شده اند و همه آنها در راستای سلوک الی الله است زیرا حضور اجتماعی بدون نگاه تربیتی از منظر عرفان اسلامی مردود است.

در عرفان از روش های عقلی و نقلی هم علاوه بر روش شهودی استفاده می شود

وی در بخش پاسخ به سؤالات در بیان نسبت عقلانیت با روش عزلت و درون گرایی در عرفان ابراز داشت: در عرفان به لحاظ روشی هم از کشف و شهود استفاده می کنند هم از روش های نقلی و عقلی استفاده می کنند و معتقدند که فرایند عرفان به گونه ای است که به کشف و شهود بیانجامد.

حجت الاسلام امینی نژاد خاطرنشان کرد: این دستور اسلام است که خودسازی سبب دستیابی به علوم می شود؛ عرفا هم نقل و هم عقل را قبول دارند و سیر تاریخی نشان داده است که عاقل ترین و برجسته ترین فلاسفه به دیدگاه های عرفانی تمایل نشان داده اند که معلوم می شود عرفان عقل ستیز نیست.

وی در پاسخ به این سؤال که حضور اجتماعی در عرصه سیاست است با به فرهنگ و اقتصاد هم وارد می شود، گفت: رویکرد عرفانی به مقوله آموزش و فرهنگ اقتصاد که نرم افزار اقتصاد است مثبت است؛ اگر نگاه عرفانی را به بهداشت و درمان تزریق کنیم تحول عظیمی در این عرصه ها ایجاد کرده ایم و در بحث اقتصاد هم مؤلفه هایی در عرفان وجود دارد.

استاد فلسفه و عرفان اسلامی اظهار داشت: مباحثی که در عرفان نظری و عملی وجود دارد رویکردی است که افراد بتوانند جامعه پذیر باشند و مانعی در این مسیر در عرفان اصیل اسلامی وجود ندارد./843/ز503/س