بازخوانی سبک ازدواج حضرت علی و حضرت فاطمه از منظر آیت الله مکارم

به گزارش خبرگزاری رسا، بی تردید زیربنای ازدواج و تشکیل خانواده بایدبراساس الگوها و معيارها و ارزشهاى صحيح صورت گیرد.[1]در حالی که امروزه مسأله تشكيل خانواده و ازدواج جوانان به صورت يكى از پيچيده ترين مسائل حادّ اجتماعى درآمده است، و كمتر خانواده اى است كه داراى دختر و پسر جوانى باشد و از اين موضوع ناله نكند و رنج نبرد.[2]

انبوهى از مشكلات طاقت­ فرسا اين مسأله مهم و در عين حال ساده زندگى را در كام خود فرو برده، و به صورت هيولائى وحشتناك درآورده است؛دختران زيادى در خانه ها مانده و در انتظار ازدواجند، درحالى كه هيچ مشكل اصولى ندارند، خود را در برابر انبوهى از مشكلات جانكاه و در برابر موانع غيرقابل عبورى مشاهده مى كنند.[3]

از آن سو نيز پسران زيادى سنين شاداب جوانى را پشت سر گذارده، و هنوز در خم يك كوچه، در آرزوى تشكيل خانواده اند؛[4]زیرا آداب و رسوم زشت اجتماعى، و پيرايه هاى غلطى كه به اين امر حياتى بسته اند آنها را از رسيدن به مقصود باز مى دارد.[5]

در این میان تعليمات ارزشمند اسلام ، اين مسأله را با دقّت و موشكافى عجيبى مورد بررسى قرار داده، و براى تشكيل خانواده سالم و خالى از هرگونه كژى و ناموزونى، از هيچ برنامه مؤثّرى فروگذار ننموده است،[6] اینچنین استکه براى حصول تعليمات حقیقی اسلام در اين زمينه، باید ویژگی ها و سبک ازدواج على عليه السلام با بانوى اسلام، فاطمه زهرا عليها السلام که به عنوان اسوه و الگوی پرارزش براى و تابلوی زنده  تعليمات حياتبخش اسلام مورد واکاوی قرار گیرد.[7]

ایمان و تقوا؛ معیار اصلی در انتخاب همسر

نمى توان انكار كرد كه هنوز هستند افرادى كه بيش از هر چيز به عفّت و نجابت و ايمان و اخلاق و حسن سلوك و ايثار و فداكارى و صفا و تقواى همسر آينده خود مى انديشند، و ارزش او را با اين مسائل تعيين مى كنند، ولى نمى توان تعيين كرد كه چند[8]درصد اجتماع مسلمانان امروز اينچنين فكر مى كنند![9]

لذا در روایتی آمده است ابوبكر و عمر هر كدام خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله براى خواستگارى فاطمه عليها السلام رفتند، و پيامبر صلى الله عليه و آله پاسخ منفى به آنها داد. هنگامى كه على عليه السلام به سراغ حضرتش آمد با پيشنهاد او موافقت فرمود در حالى كه[10] على بن ابى طالب(علیه السلام) دستش از مال و ثروت دنيا كوتاه بود و از معيارهاى عصر جاهلى چيزى نداشت[11]  لذا در گفتگوی مردم مدينه ، ناگهان اين صدا در همه جا پيچيد كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) مى خواهد تنها دخترش را به همسرى على بن ابى طالب (عليه السلام) درآورد.[12]

پيامبر صلى الله عليه و آله جمله مهمّى  در این زمینه كه ارزشهاى اسلامى را در مسأله خواستگارى و ازدواج روشن مى سازد، فرمود:«وَاللَّهِ لَقَدْ انْكَحْتُكِ اكْثَرَهُمْ عِلْمَاً وَ افْضَلَهُمْ حِلْماً وَ اوَّلَهُمْ سِلْماً[13]؛به خدا سوگند كسى را به همسرى فاطمه(سلام الله علیها) درآوردم كه از همه آنها علمش بيشتر، و حلمش برتر است، و نخستين كسى است كه اسلام را پذیرفته است».[14]

در حديث ديگرى اين مطلب به شكل گسترده ترى مطرح شده است. در اين حديث مى خوانيم فاطمه عليها السلام هنگامى كه سخن بالا را از رسول اکرم(ص)شنيد، شادمان و مسرور شد. لیکن پيامبر صلى الله عليه و آله در فرصتى ديگر خواست بهره افزونترى در اين زمينه به او دهد، لذا فرمود:«یا فاطِمَةُ، لِعَلِيٍّ ثَمانُ خِصالٍ: ايْمانُهُ بِاللَّهِ وَ بِرَسُوْلِهِ، وَ عِلْمُهُ، وَ حِكْمَتُهُ وَ زَوْجَتُهُ وَ سِبْطاهُ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ، وَ امْرُهُ بِالْمَعْرُوفِ، وَنَهْيُهُ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَ قَضاؤُهُ بِكِتابِ اللَّهِ.[15]اى فاطمه! على هشت فضيلت دارد: ايمان به خدا و پيامبرش، علم و دانش، و حكمت، و همسر او، و فرزندانش حسن و حسين، و امر به معروف و نهى از منكر نمودن و داورى او به كتاب اللَّه!»[16].

آری وجود آن حضرت از فرق تا قدم مملو از ايمان و ارزش هاى اصيل اسلامى بود؛ حضرت على عليه السلام، از طريق ايمان و عمل صالح در بالاترين حدّ آن به اين سرمايه بزرگ ازدواج دست يافته است و هم خداوند متعال محبّت وى را در دل و قلب مردم جاى داده است.[17]

خواستگاری پر از عشق و حیا

در تاریخ آمده است ام سلمه همسر باوفای پیامبر(ص) به آن حضرت عرض کرد؛ برادر و پسر عمويت على(علیه السلام) دوست دارد اجازه دهيد همسرش فاطمه(سلام الله علیها) را به خانه خود ببرد، و از اين راه به زندگى خويش سر و سامانى بخشد.[18]

پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود: چرا على شخصاً اين پيشنهاد را با من در ميان نگذاشت؟امّ سلمه عرض كرد: شرم و حيا مانع بود.در اين جا پيامبر (صلى الله عليه وآله) به امّ ايمن فرمود: على را خبر كن.[19]

لذا هنگامى كه اميرمؤمنان على (عليه السلام) به خواستگارى فاطمه (عليها السلام) آمد، چهره مباركش از شرم گلگون شده بود،پيامبر (صلى الله عليه وآله) با مشاهده او شاد و خندان فرمود: براى چه نزد من آمدى؟ولى اميرمؤمنان على (عليه السلام) به خاطر شرم و حیا و  ابهت پيامبر (صلى الله عليه وآله) نتوانست خواسته خود را مطرح كند، لذا سكوت كرد.[20]

سکوت از سر حیا؛ سکوتی برتر از سخن

امروزه فقدان مفهوم حیا در كشورهاى «غربى» و «غرب زده» دختران و پسران را در انتخاب همسر آیندۀ خود ، با چالش های متعددی مواجه کرده است[21]،حال آنکه حیاورزی كه هنوز بر خانواده هاى مذهبى حاكم است زن را در هاله زيبائى از قداست و پاكى قرار مى دهد، و به گوهر گرانبهائى تبديل مى كند كه داراى ارزش فوق العاده اى است، در حالى كه حذف مسأله حيا زن را به ابتذال مى كشاند و از ارزش و بهاى او مى كاهد.[22]

لذا هنوز در ميان قشر ديندار، معمول است كه در مجالس عقد به هنگام گرفتن وكالت از دختر براى اجراى صيغه ازدواج، شخص وكيل بايد چند مرتبه پيشنهاد وكالت را تكرار كند تا زن با آن موافقت نمايد، آن هم با گفتن يك كلمه «بله» كه تمام گوشهاى حاضران منتظر شنيدن آن است، و حيا مانع مى شود كه عروس به سرعت اين كلمه را بگويد، و به هنگامى كه اين واژه كوچك آميخته با آن­همه حيا در فضاى مجلس مى پيچد، غريو هلهله و شادى از حاضران برمى خيزد.[23]

اين حيا و شرم، به زن ارزش مى بخشد. حال آن را با ازدواجهاى وقيح اینترنتی و برآمده از فضای مجازی مقايسه كنيد كه چقدر مبتذل و مشمئز کننده است![24]

جالب اينكه در روايات اسلامى آمده است كه در مورد دوشيزگان شنيدن «بله» نيز لازم نيست، همان سكوت معنى دار و آميخته با حجب و حيا كه حاكى از رضايت آنها باشد، كافى است.[25]

اين الگو از بانوى بزرگ اسلام فاطمه زهرا عليها السلام بجا مانده، هنگامى كه افرادى از سرشناسان مكّه و مدينه خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله به خواستگارى دخترش زهرا عليها السلام آمدند و پيشنهاد آنها را براى بانوى اسلام بازگو كرد، فاطمه عليها السلام قيافه درهم كشيد، و روى برگردانيد و نشان داد كه قلباً به اين گونه پيشنهادها هرگز راضى نيست.[26]

ولى هنگامى كه على عليه السلام براى خواستگارى زهرا عليها السلام خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد،[27] پيامبر (صلى الله عليه وآله) فضايل اميرمؤمنان على (عليه السلام) را براى دخترش بازگو كرد و فرمود: من مى خواهم تو را به همسرى بهترين خلق خدا در آورم، نظر تو چيست؟[28]فاطمه عليها السلام  كه غرق در شرم و حيا بود سر به زير انداخت و چيزى نگفت[29] و سكوت كرد و صورت برنگرداند، و هيچ اثر نارضائى نشان نداد،پيامبر صلى الله عليه و آله برخاست و اين جمله تاریخی را (با خوشحالى) فرمود:اللَّهُ أكْبَرُ سُكُوتُها اقْرارُها[30]خدا بزرگتر از آن است كه توصيف گردد، سكوت دخترم به منزله دلیل بر اقرار او است!».[31]

و در پى اين ماجرا عقد ازدواج بوسيله پيامبر (صلى الله عليه وآله) بسته شد.[32]

نفی ازدواج اجباری؛ سیرۀ نبوی در سبک ازدواج فاطمی و علوی

بی شک ازدواج باید با رضايت كامل و آزادى اراده و اختيار و بدون هيچ گونه اجبار صورت گیرد[33]لذا حضرت علي (علیه السلام) هنگامي که به قصد خواستگاري فاطمه نزد پيامبر رفت، پيامبر (صلى الله عليه وآله) که از درون اميرمؤمنان على (عليه السلام) با خبر بود، چنین فرمود:«لَعَلَّكَ جِئْتَ تَخْطِبُ فاطِمَةَ؟؛شايد به خواستگارى فاطمه آمدى؟»[34]

عرض كرد: آرى، براى همين منظور آمدم.پيامبر فرمود: اى على! قبل از تو مردان ديگرى نيز به خواستگارى فاطمه آمدند، هر گاه من با خود فاطمه اين مطلب را در ميان مى نهادم روى [35]موافق نشان نمى داد، و اكنون بگذار تا اين سخن را نيز با خود او در ميان نهم.[36]

از این رو درست است كه اين ازدواج آسمانى است و بايد بشود، اما شخصيت فاطمه (عليها السلام) خصوصاً، و احترام و آزادى زنان در انتخاب همسر عموماً ايجاب مى كند كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) بدون مشورت با فاطمه (عليها السلام) اقدام به اين كار نكند.[37]

مهریه حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) ؛ الگویی برای پیوندهای امروزی

افراط و تفريط در مسأله مهریه، مانند بسيارى از مسائل ديگر، هنوز بر جامعه ما حاكم است، بعضى چنان به سراغ مهريّه هاى سنگين مى روند و خطّ و نشان براى آن مى كشند كه گوئى تمام افتخار و ارزش زن در آن خلاصه مى شود، لذا  كمى مهريّه را دليل بر بى شخصيّتى زن، و زيادى آن را مايه افتخار و مباهات و نشانه عظمت او مى پندارند.[38]

بسيارى از مردم چنان براى مهريّه چانه مى زنند كه گوئى [39]مى خواهند خانه و ملكى را خريدوفروش كنند، نه تنها به مهريّه هاى نسيه و در ذمّه بلكه مهريّه هاى نقدى از نوع «پول رايج» قانع نيستند، چراكه با گذشت زمان كاهش پيدا مى كند و ارزش آن كاسته مى شود.بايد حتماً «سكّه هاى طلا» و «املاك ششدانگ» و مانند آن باشد!.[40]

از سوی دیگر بعضى (به تقليد از جوامع غربی) بطور كلّى با مهريّه مخالفند، و آن را بى معنى مى دانند؛ درحالى که مهريّه يك نوع اكرام و احترام نسبت به مقام والاى زن است، و در واقع هديه است از سوى شوهر كه دليل محبّت، و نشانه جدّى بودن پيمان زناشوئى است.[41]

هم چنین مهريّه مى تواند تا حدّى خسارت اقتصادى زن را در صورت جدائى جبران كند، زيرا مى دانيم زنانى كه از شوهر خود طلاق مى گيرند شانس كمترى براى ازدواج دارند تا مردان آنها.[42]

در تعالیم اسلام در عين حال توصيه مؤكّد براى سبك كردن مهريّه نموده است چنانكه على عليه السلام مى فرمايد:«لا تُغالُوا بِمُهُورِ النِّساءِ فَتَكُونَ عَداوَةً[43]مهريّه هاى زنان را گران و سنگين نكنيد، چرا كه سبب عداوت و كينه توزى مى شود».[44]

اكنون ببينيم مهريّه فاطمه(سلام الله علیها) چه بود؟بدون شك ازدواج بهترين مردان جهان با سيّده زنان عالم دختر پيامبر بزرگ اسلام بايد از هر نظر الگو باشد، الگويى براى همه قرون و اعصار،[45]

لذا پيامبر (صلى الله عليه وآله) رو به اميرمؤمنان على (عليه السلام) كرد و فرمود: چيزى دارى كه مهريه همسرت قرار دهى؟عرض كرد: پدر و مادرم به فدايت، تو از زندگى من به خوبى آگاهى كه جز شمشير و زره و شتر چيز ديگرى ندارم.[46]

پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود: درست است، شمشيرت به هنگام كارزار با دشمنان اسلام مورد نياز است؛ و با شتر نيز بايد نخلستان را آب دهى، و در مسافرت ها از آن استفاده كنى؛ بنابراين تنها زره را مى توانى مهريه همسرت بنمايى، و من دخترم فاطمه را در برابر همين زره به عقد تو درآوردم».[47]شايد بيشترين قيمتى كه در تواريخ درباره اين زره نوشته شده، پانصد درهم است.[48]که مستحبّ است اندازه مهر بيش از مهر السنّة[49] (پانصد درهم ) نباشد.[50]

لازم به ذکر است برخی به زغم خود  گاه براى تيمّن و تبرّك در كنار مهريّه هاى سنگين چند ميليونى، مهريّه پانصد درهمى حضرت زهرا عليها السلام را نيز ضميمه مى كنند! که بسیار مضحک است.[51]

 

صورت جهیزیه حضرت فاطمه زهر(سلام الله علیها)

همه كس فلسفه جهيزيّه را درك مى كند؛ زوجین كه مى خواهند زندگى مشترك جديدى را آغاز كنند بايد حدّاقلّ وسائل زندگى داخلى را دارا باشند، وگرنه مجبورند سربار پدر و مادر گردند كه اين موضوع هم مايه ناراحتى آنها است، و هم استقلال زوجين را از بين مى برد.[52]

ولى غالب مردم اين حقيقت را فراموش مى كنند كه صلاح و مصلحت دو همسر آن است كه زندگى را از جاى ساده اى شروع كنند و اگر مى خواهند توسعه دهند اين كار تدريجاً صورت گيرد، مسلّماً كشيدن بار چنين زندگى آسانتر است، و روح محبّت و دوستى و صفا و معنويّت در چنين زندگى ساده اى موج مى زند، و ارزشهاى والاى اخلاقى در زير آوارهاى جهيزيّه سنگين دفن نمى شود.[53]

حقیقت آن است که گاه از ساليان دراز، هَمّ و غمّ پدر و مادر دختر تهيّه جهيزيّه است، حتّى از خوراك روز، و شام شب، بايد بكاهند، تا يك جهيزيّه سنگين را تهيّه كنند، و به اصطلاح آبروى خود را حفظ كرده، و به پندار خود دخترشان را سربلند سازند![54]

در حالى كه مى دانيم فلسفه جهيزيّه، آغاز يك زندگى ساده و آبرومند و توأم با خوشبختى و شادكامى است، نه مسابقه هاى زشت و نمايشهاى سخیف و شرم آور.[55]

حال آنکه بایدجهيزيّه ازدواج برترين زنان جهان با برگزيده ترين مردان تاريخ بعد از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رامورد توجّه قرار دهيم و از آن الهام بگيريم.[56]

بی شک جهيزيه بانوى اسلام همچون مهريه اش باید الگويى براى همگان باشد؛[57]در حديث آمده است كه تمام مهريّه بانوى اسلام فاطمه زهرا عليها السلام و هزينه هاى جهيزيّه و عطريات او از پول زرهى تأمين شد كه على عليه السلام براى جنگ خريده بود.[58]

پيداست كه تا چه حد وسائل زندگى جديد اين دو زوج خوشبخت جهان بشريّت ساده و بى آلايش و دور از هرگونه تشريفات بوده است.[59]

صورت جهيزيّه بانوى اسلام عليها السلام و به اصطلاح ريز اقلام آن را نيز ارباب سير و تواريخ نوشته اند كه مطالعه آن انسان را با عالمى از صفا و زهد و وارستگى عجيب روبه رو مى سازد، كه عظمت و شكوه بى نظير و خيره كننده اش هر انسان آزاده اى را به خضوع در برابر آن وامى دارد که به شرح ذیل است:[60]

1- يك فرش مصرى كه داخل آن پشم بود

2- يك سفره چرمى

3- يك متّكاى چرمى كه داخل آن ليف درخت خرما بود

4- يك عباى خيبرى

5- يك مشك آب

6- چند كوزه

7- چند ظرف و كاسه سفالين

8- يك ظرف براى آب و آب كشى (مطهره)

9- يك پرده نازك پشمى

اين بود مجموعه جهيزيّه زهرا عليها السلام طبق روايت.[61]،[62]

عظمت و شكوهى كه در اين جهيزيّه ساده نهفته است، و پيام و الهامى كه به فرزندان اسلام در تمام قرون مى دهد، غيرقابل توصيف است.[63]

اينها همه هشدارى است به آنها كه نه تنها روى قلم به قلم وسائل تجمّلى جهيزيّه كه گاه بسيارى از آنها در تمام طول عمر هم يك بار مورد استفاده قرار نمى گيرد، اصرار دارند، بلكه حتّى روى ماركهاى مختلف داخلى يا خارجى و رنگ و نقش و نگار آنها نيز حسّاسيت آميخته با وسواس نشان مى دهند؛ آرى هشدارى است به همه آنها!.[64]

ازدواج ساده حضرت علی(علیه السلام) و حضرت زهر(سلام الله علیها)؛بهترین الگو برای ازدواج آسان

گفتنی است جشن ملكوتى و مراسم مربوط به ازدواج حضرت علی(علیه السلام) و حضرت زهر(سلام الله علیها)، آن قدر بى تكلف و ساده برگزار شد كه شنيدنش امروز براى ما تعجب آور است.[65]

اميرمؤمنان على (عليه السلام) مى گويد: مقدارى از پول همان زرهى را كه قبلا فروخته بودم پيامبر (صلى الله عليه وآله) نزد امّ سلمه به امانت گذارده بود، و به هنگام مراسم زفاف ده درهم از آن را از وى گرفت، و به من داد و فرمود: مقدارى روغن و خرما و كشك با اين پول خريدارى كن.[66]

من اين كار را انجام دادم، سپس پيامبر (صلى الله عليه وآله) شخصاً آستين را بالا زد و سفره تميزى طلبيد و آنها را با هم با دست خود مخلوط كرد و غذايى تهيه نمود و با همان غذا از مردم پذيرايى به عمل آورد.[67]

صفا و سادگى و نورانيّتى كه بر جزء جزء اين مراسم زيبا و باشكوه و روحانى حكمفرما بوده غیر قابل انکار است؛[68]سبک  دعوت مهمانان به سادگى و از طريق يك پيام شفاهى و عمومى توسّط حضرت علی (علیه السلام) ؛ پذيرش دعوت از سوى همه و شركت عمومى در اين مجلس جشن با شكوه و غذای مختصر جشن[69]، ضرورت ترغيب خانواده ها و جوانان  به ازدواج آسان را بیش از پیش آشکار می کند.[70]

البته هرگز انتظار نداريم مردم عيناً چنين كنند،لیکن می توان انتظار داشت كه از آن هزينه هاى كمرشكن و اسراف كاريهاى جنون آميز و آلوده شدن به انواع گناهان و بى عفّتى ها بپرهيزند.[71]

سخن آخر

آرى اين گونه بايد ارزش هاى غلط درهم بشكند، و ارزش هاى اصيل جانشين آن گردد، اين گونه است راه و رسم مردان و زنان با ايمان، و اين چنين است برنامه زندگى رهبران راستين بندگان خدا.[72]

لذا سبک ازدواج حضرت علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه(سلام الله علیها) درسى بزرگ براى تمام اعصار و براى تمام نسلها به يادگار گذاشته است، و نشان می دهد كه اسلام بر محور تجمّل پرستى و رقابتهاى كمرشكن مادّى كه مايه صعوبت كار ازدواج، و به تأخير افتادن برنامه جوانان، و آلودگى اجتماع مسلمين مى گردد، نيست. بلکه اساس و پايه كار، همه جا بر سهولت و سادگى، و وارستگى و آزادگى، صفا و صميميّت استوار است.[73]

با این تفاسیر پسران جوان  بايد ثابت كنند رهروان مخلص راه اميرمؤمنان علىّ مرتضى عليه السلام مى باشند،دختران جوان نيز بايد ثابت كنند از زندگى زهراى مرضيّه عليها السلام بزرگترين شخصيت زن در جهان بشريّت الگو مى گيرند.[74]

لذاباید قولًا و عملًا ثابت نمايند طرفدار مهريّه هاى معقول، جهيزيّه هاى ساده، و مراسم ازدواج بى تكلّف و آميخته با صميميّت و صفاى اسلام هستند.و به وسوسه هاى اين و آن دل نسپرده، و به دشمنى هاى در لباس خيرخواهى، توجّهى نمى كنند؛ من به تأثير اين سخنان در جوانان بسيار اميدوارم.[75]

[1] شيوه همسرى در خانواده، ص: 17

[2] همان؛ ص 15.

[3] همان.

[4] همان.

[5] همان؛ ص 16.

[6] همان؛ ص 18.

[7] همان؛ ص 26.

[8] همان ؛ ص35

[9] همان؛ص 36.

[10] همان؛ ص37.

[11] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص36.

[12] همان.

[13]  بحارالانوار؛ ج 43؛ ص 136.

[14] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص38.

[15] بحارالانوار؛ ج 43؛ص 98.

[16] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص38.

[17] آيات ولايت در قرآن ؛ ص376.

[18] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص42.

[19] همان.

[20] همان ؛ ص37.

[21] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص41.

[22] همان.

[23] همان.

[24] همان؛ ص 42.

[25] همان.

[26] همان.

[27] همان.

[28] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص38.

[29] همان.

[30]  بحارالأنوار؛ ج 43؛ ص 93.

[31] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص43.

[32] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص38.

[33] آيين ما (اصل الشيعة) ؛ ص233.

[34] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص37.

[35] همان.

[36] همان؛ ص 38.

[37] همان.

[38] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص47.

[39] همان.

[40] همان؛ص48.

[41] همان.

[42] همان.

[43]  وسائل الشّيعه؛ ج 15؛ ص 11؛ ح 12.

[44] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص49.

[45] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص38.

[46] همان؛ص39.

[47]  احقاق الحق؛ ج 10؛ ص 358.

[48]  اخبار الدول؛ ص 88.

[49] منظور از «مهر السنّه» مهر حضرت فاطمه زهرا صلى الله عليه و آله است، كه معروف است پانصد درهم (دويست و پنجاه مثقال نقره مسكوك) بوده است؛(احكام خانواده ؛ ص225).

[50] كتاب النكاح ؛ ج 6 ؛ ص7                                              .

[51] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص64.

[52] همان ؛ ص57.

[53] همان؛ ص 58.

[54] همان.

[55] همان؛ ص 60.

[56] همان.

[57] زهرا (ع) برترين بانوى جهان؛ ص 41.

[58] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص51.

[59] همان؛ ص 61.

[60] همان.

[61]  بحارالانوار؛ ج 43؛ ص 130.

[62] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص62.

[63] همان؛ص60.

[64] همان.

[65] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص43.

[66] همان.

[67] همان؛ص41.

[68] شيوه همسرى در خانواده، ص 85.

[69] همان.

[70] تفسير نمونه ؛ ج 14 ؛ ص456.

[71] شيوه همسرى در خانواده، ص 86.

[72] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص39.

[73] شيوه همسرى در خانواده، ص 63.

[74] همان ؛ ص65.

[75] همان.

/۱۳۲۳/۱۰۳/ص