نقش محافل دینی در توسعه خدمات اجتماعی

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، نقش نهاد‌ها و محافل مذهبی و دینی در توسعه خدمات اجتماعی بسیار پرثمر است. این نقش اگرچه ممکن است از روی وظیفه سازمانی نباشد، اما همین که در نزد افراد در بیشتر موارد بدون چشمداشت و پاداش است، امری خداپسندانه و انسانی است و اینگونه فعالیت های اجتماعی می تواند ظرفیت خوبی برای تحقق آرمان ها الهی و اسلامی باشد. قرآن کریم در این رابطه می فرماید: «وَیطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیتِیمًا وَأَسِیرًا إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلَا شُکُورًا»(سوره انسان، آیه8 و 9) «و هم بر دوستی (خدا) به فقیر و اسیر و یتیم طعام می دهند (می گویند) ما فقط برای رضای خدا به شما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی هم نمی طلبیم». به نوعی می توان تعبیری قشنگ از این آیه داشت و آن اینکه؛ انسان علاوه بر اینکه وظیفه دارد که برای اهداف خود تلاش نماید، برای دیگران نیز خدمت انجام دهد و در واقع برای جامعه موثر واقع افتد. امام صادق می فرماید: «کسی که صبح سرش را از خواب بردارد و فقط به فکر کارهای شخصی خویش باشد، خیال کند که خداوند او را فقط برای این آفریده که از بامداد تا شامگاه از آن وقت که هوا روشن می شود تا موقع تاریکی به دنبال منافع شخصی خود باشد و به فکر کارهای اجتماعی و مصالح امت اسلام نباشد چنین کسی مسلمان یعنی عضو جامعه اسلامی نیست».

در خصوص خدمات اجتماعی در قرآن این خدمات را می توان به دو دسته تقسیم کرد؛ دسته اول آیاتی که جنبه دستور داشته و عمل به آن برای دولت اسلامی و مسلمانان واجب شمرده شده است. نظیر آنچه که در آیه 26 سوره بنی اسرائیل اشاره شد، یعنی خداوند متعال نیازمندان را صاحبان حقّ معرفی می کند که باید نسبت به آن توجه و اقدام کرد. در دسته دوم آیاتی قرار می گیرد که جنبه سفارش و توصیه داشته و به عنوان اعمال مستحبی، می تواند موجب پاداش و لطف خداوند به عاملین آن شود. در واقع مخاطب اول آن حاکم و اداره کننده جامعه اسلامی است که می بایست با بهره گیری از منابع مالی عمومی، در این حوزه و متناسب با مقتضیات زمان و مکان، ایفای وظیفه کند. در حقیقت قرآن کریم مثال هایی را از خدمات اجتماعی به طور دقیق بیان کرده است، به فرض مثال سرپرستی یتیم را از اول تا پایان دوره حضانت در نظر دارد که می توان گفت؛ خدمات اجتماعی مورد تاکید خدا بوده و هست که شکل های آن در طول تاریخ متفاوت می تواند باشد.

«خدمات اجتماعی» از ترکیب دو کلمه «خدمات» جمع «خدمت» و «اجتماعی» تشکیل شده است. در لغت نامه ها معانی مختلفی برای «خدمت» بیان شده است از آن جمله: کار کردن برای کسی، بندگی کردن، هدیه، تعظیم، عریضه، حضور، و نخستین معنی آن یعنی «انجام کاری برای کسی» که با اندیشه ما در این راستا تطابق دارد علیرغم این که به «خدمت» در رابطه با حداقل دو انسان معنی پیدا می کند، لذا پسوند «اجتماع» مفهوم جدی و عمیقی به آن می بخشد یعنی خدمتی که در ظرف اجتماع تجلی پیدا می کند و در مناسبات انسانی تحقق می یابد. حال باید پرسید که جایگاه خدمت اجتماعی در اسلام چگونه است که در پاسخ باید گفت؛ مفهوم «خدمات اجتماعی در اسلام» مفهوم روشن و همه جانبه ای است که در رابطه با گروه های ویژه اجتماعی نظیر ایتام، سالمندان، ارحام، مستمندان، مساکین، مظلومان، در راه ماندگان، ورشکستگان، آوارگان و.... اهمیت خاص پیدا می کند. که در این میان باید گفت؛ خدمات اجتماعی نیز همچون مددکاری خدمتي حرفه اي است كه برپايه دانش و مهارت هاي خاص قرار گرفته است و هدف آن كمك به افراد و گروه هایی از جامعه است که لازم است استقلال شخصي، اجتماعي و رضايت خاطر فردي و اجتماعي خود را به دست آورند که البته خدمات اجتماعي مفهوم كامل‌تري از مددكاري دارد اما این تفاوت زیاد نیست. بنابرای خدمات اجتماعی به مفهوم خاص، فعالیتی حرفه ای است که به افراد، گروه ها و جوامع به منظور بالا بردن ظرفیت آنها در انجام تکالیف و وظایف اجتماعیشان در چارچوب اصول و قوانین جامعه عرضه می شود.

در واقع؛ مفاهیم و اعمالی که دین اسلام برای مسلمانان واجب کرده، کارکردهای متفاوت و گوناگونی را می تواند در بر داشته باشد، به عبارتی؛ با بررسی در فلسفه اعمال و احکام در می یابیم که غالباً ریشه در تنزیه جامعه و اصلاح امور مسلمین دارد چنانچه از نماز به عنوان «جلو گیرنده بسیاری از جرم های اجتماعی» از روزه به عنوان «وسیله پیرایش روان» حج به عنوان یک «آشنا شدن اجتماعی همگان» زکات به عنوان « یک همکاری اجتماعی که برای نیازمندان حقی در دارائی بی نیازان گذاشته است» یاد می شود و حتی در ادای کفّاره گناهان ضمن برشمردن آن به عنوان یک تعاون اجتماعی این چنین گفته می شود که گویی کسی که گناهی انجام می دهد یا در عبادتش کوتاهی می کند به حقوق اجتماعی تجاوز کرده است و این تجاوز محو نمی شود مگر با یک همکاری و کمک به اجتماع، که تا کوتاهی را جبران و خلل را زایل گرداند که محافل مذهبی و دینی خود وسیله ای برای یافتن چنین، دانش هایی است.

در حال حاضر شاهدیم که نهادها و محافل مذهبی بسیاری از خدمات اجتماعی را انجام می دهند. از جمله نهادها و محافل مذهبی که در توسعه خدمات اجتماعی می تواند مورد دقت قرار گیرید می توان به؛ مسجد، حسینه ها، کانون های بسیج ( محله، دانش آموزی، دانشجویی، بسیج اساتید و سازمان ها)، نهادهای جهادی، مدارس علمیه اشاره کرد.

محافل مذهبی به برنامه ها و نیز با توجه به نیازهایی که در جامعه لمس می شود، مراسم هایی را برگزار می نماید که به نوعی شناخت آسیب های اجتماعی می تواند باشد. در واقع در این محافل، همه اقشار جامعه حضور دارند و همین امر می تواند کمبودهای خدمات اجتماعی را تا حدودی زیادی برطرف نماید. به ویژه مواقعی که مومن و مسلمانی که نیاز ضروری دارد و برای حفظ آبرو و همچنین حُجب و حیایی که دارد، نمی توانند آشکارا نیاز خود را مطرح کنند و به وسیله واسطه کارش صورت می گیرید. پس نیاز است به این پتانسیل خوب توجه کافی شود و از ظرفیت اولی بودن آنها استفاده شود. به فرض مثال اولین گروه هایی که برای زلزله بم اعزام شدند، توسط مدرسه علمیه رفسنجان، مساجد و بسیج بود و بعداً سازمان های رسمی وارد کار شدند که این نشان از اهمیت اینگونه نهادها و محافل در کمک به توسعه خدمات اجتماعی را نشان می دهد.

همچنین نقش محافل دینی و مذهبی را در توسعه خدمات اجتماعی نیز می توان به گونه ای دیگر دید و آن زمانی است که با توجه به کمبود فضاهای آموزشی و تفریحی در سراسر کشور، شاهد هستیم که بسیاری از جوانان در بسیج مساجد حضور دارند و انرژی و توان خود را صرف برنامه های اردویی و خدماتی می کنند که البته این اردو نه اردوی تفریحی، بلکه اردویی جهادی به منظور کمک رسانی به مناطق محروم و کم بهره از خدمات اجتماعی است که کاری بسیار قشنگ به شمار می رود و در واقع جوان با آن انرژی که دارد، نیروی خود را در جایی صرف می کند که هم رضای خدا در آن هست و هم آرامش آدمی ! البته باید در نظر داشت که رشد و گسترش دینداری در جامعه ارتباط مستقیمی با توسعه خدمات اجتماعی دارد به این معنا که هرچه دینداری توسعه یابد، باید خدمات اجتماعی و در واقع کمک به همنوع به همان اندازه گسترش یابد و اگر در جامعه خدمات اجتماعی در جامعه کم باشد به نوعی می توان گفت که دینداری در سطح ضعیفی نزد مردم وجود دارد. به عبارت دیگر، اگر کمبود اجتماعی را نوعی قصور و لغزش باشد، برادر دینی باید سعی در برطرف کردن آن داشته باشد و نه اشاعه و گسترش آن. پیامبر اسلام (ص) می فرمایند: هر که به دنبال لغزش های برادرش باشد خدا لغزش های او را پیگیری می کند و هر که خدا لغزشهای او را پیگیری کند رسوایش می کند.

نتیجه نهایی اینکه محافل دینی و مذهبی پتانسیل عظیمی برای توسعه خدمات اجتماعی دارند که نیاز است از این ظرفیت در راستای رسیدن به تمدن نوین اسلامی استفاده شود که طبق قرآن مجید این خدمات اجتماعی هم وظیفه حکومت اسلامی است، و هم اینکه کار مستحبی که همه افراد در هر رده، پست، مقام و جایگاهی که دارند می توانند، انجام دهند./۹۰۱/ی۷۰۲/س

هادی ترکی، پژوهشگر فرهنگی و اجتماعی

منابع

قرآن.

کافی .

نهج الفصاحه .

سایت؛ rasekhoon.net/article/show/891541