ضرورت تدوین دانش «آیه شناسی» در مقابل «نشانه شناسی» غرب

به گزارش خبرگزاری رسا، حجت الاسلام اصغر اسلامی‌تنها استادیار گروه فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم(ع) در چهارمین جلسه فقه ارتباطات از سلسله درس گفتارهای رمضانی پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل اظهار داشت: همه ادیان می گویند که دین آمده است که زیست و سلوک انسانی را در دنیا سامان بدهد؛ مهم‌ترین بحث در زمینه سلوک انسانی همین ارتباطات است.

وی با اشاره به اینکه دین متعلق به انسان و مخصوص دنیا است، گفت: این دو نکته بدیهی و روشن، معمولا مورد غفلت قرار می گیرد هرچند که دین برای عالم ما قبل و بعد دنیا هم حرف داشته باشد. دین ساحت عمل است؛ قبل و بعد دنیا ساحت عمل نیست. هدف دین صورت بخشی به بودن و جهت دهی به شدن انسان در زیست دنیوی اش است.

دین ارتباطی است

استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: دین محرک و ممهد فراروی انسان از منیت، مادیت و موقعیت است. دین آمده است که انسان را از «من بودن» به «ما بودن» تبدیل کند؛ بنابراین دین اساسا امر ارتباطی است و یا به عبارت دیگر جوهره دین ارتباطی است.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به تفسیر سوره حمد از نگاه علامه طباطبایی، گفت: حمد یک سوره توحیدی تمام عیار است و تنها یک آیه در آن از غیر خدا سخن به میان آورده است و آن نیز مربوط به عبادت بشر است که می گوید من تنها تو را عبادت می کنم. علامه طباطبایی می گوید سرّ جمع بودن عبارت‌های این فراز آن است که می خواهد «من بودن» را از انسان بگیرد.

حجت الاسلام اسلامی‌تنها حقیقت وجودی انسان را به سیر و حرکت دانست و بیان داشت: انسان دو نوع حرکت دارد؛ یکی حرکت در افقی و دیگری حرکت عمودی. حرکت افقی در تعابیر قرآنی به «اسراء» موسوم است و «عروج» نیز تعبیر قرآنی حرکت عمومی است. انسان نه تنها می تواند در سطح حرکت کند بلکه می تواند از نردبان عالم نیز بالا برود.

وی انسان را موجودی توصیف کرد که بین دو «آن» قرار دارد و گفت: انسان موجودی است که نه اینجا است و نه آنجا و با نگاهی دیگر هم اینجا و هم در عالم غیب و شهادت است؛ فلسفه اگزیستانسیالیسم هایدگر نیز به این امر اشاره دارد که انسان همزمان در هر دو عالم حضور دارد.

سیر و حرکت؛ مهم‌ترین آموزه اسلام

استاد حوزه و دانشگاه مهم ترین آموزه اسلام را سیر و حرکت دانست و بیان داشت: خداوند در قرآن می فرماید«إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَمَنْ يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ» اسلام دین تسلیم بودن در مقابل مشیت خداوند واحد است و قبول وحدانیت او استوار است. سوره مائده آیه 3 و سوره آل عمران آیه 85 نیز بر این مطلب پرداخته اند.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به آیه 19 سوره محمد، آیه 25 سوره انبیاء، آیه 22 سوره حشر، آیه 87 سوره انبیاء، گفت: این آیات و برخی آیات دیگر به حقیقت مرکزی اسلام که تسلیم است، اشاره کرده اند. تعبیر«لا اله الا الله» حقیقت مرکزی است. این عبارت از دو بخش تشکیل شده است؛ یک تعبیر نفی و کفر و یک بخش اثبات دارد.

حجت الاسلام اسلامی‌تنها ادامه داد: اول باید بدانیم که چه چیزی را نمی خواهیم تا بعد بفهمیم که چه می خواهیم. اگر نظریه ارتباطات غربی را مورد بررسی قرار می دهیم باید ابتدا آن را عمیق فهم کنیم و بعد بگوییم که آن را نمی خواهیم؛ بدون فهم رد کردن هم فایده ای ندارند. کفر به طاغوت یعنی باید دانش غرب را کاملا بفهمیم و سپس آن را کنار بگذاریم.

روش مبارزه شهید مطهری با اندیشه مارکسیست / علم اجتماعی اسلامی باید مبتنی با گزاره لا اله الا الله باشد

وی به نقش مبارزاتی شهید مطهری با مارکسیست‌ها اشاره کرد و گفت: ایشان در سخنرانی ها خود ابتدا نظریه مارکسیست را تقریر می کرد و بعد به نقد آن می پرداخت. مارکسیست‌ها همیشه بخش اول صحبت‌هایش را گوش می کردند و بعد می رفتند وقتی علت این کار از آنها سؤال می شد، می گفتند که ایشان آنقدر مطلب را خوب توضیح می دهد که ما برای فهم اندیشه مارکس پای صحبت ایشان می نشینیم.

استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر اینکه نظریه علم اجتماعی اسلامی باید مبتنی بر گزاره «لا اله الا الله» باشد، اظهار داشت: انسان با همین تعبیر شهادتین مسلمان می شود؛ در روایات نیز به این گزاره اشاره شده که مشهورترین آنها حدیث سلسلة الذهب امام رضا(ع) است. فهم همه سطوح ارتباطات باید مبتنی بر همین حقیقت مرکزی اسلام باشد.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) در بخش دیگر سخنان خود گفت: رابطه «radiation» با ارتباط «communication» در زبان فارسی تفاوت چندانی ندارند زیرا که هر دو از یک ریشه هستند اما در انگلیسی فرق دارند.

روابط چهارگانه انسان با خدا از نگاه ایزوتسو

حجت الاسلام اسلامی‌تنها به تبیین روابط چهارگانه انسان با خداوند در قرآن از نگاه ایزوتسو شرق شناس ژاپنی، پرداخت و ابراز داشت: این روابط به چهار دسته تقسیم می شوند؛ 1ـ رابطه وجود شناختی(خالق ـ خلق) 2ـ رابطه ارتباطی(روحی/ تنزیل/ آیات دعا و صلاة) 3ـ رابطه خداوندگاری(رب ـ عبد) 4ـ رابطه اخلاقی(رحمت / غضب ـ شکر ـ کفر). بنیان توحیدی جهان بینی در این چهار رابطه تعریف می شود.

وی در توضیح این روابط گفت: سه نوع از این چهار رابطه یک طرفه و تنها رابطه ارتباطی دو طرفه است. در رابطه با وجود شناختی بین الله و انسان باید گفت که خداوند خالق و انسان مخلوق است؛ آیات 13 حجرات و 21 بقره به این مطلب اشاره دارند.

استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه رابطه خداوندگاری، رابطه رب با عبد است، اظهار داشت: خدا ارباب است و انسان عبد؛ همه مدیریت زندگی انسان به واسطه او است. انسان جاهلی خالقیت را قبول داشت اما ربوبیت را قبول نداشت؛ انسان امروزی نیز همین طور است حتی افرادی مثل داروین هم منکر خالقیت نیستند بلکه دعوای آنها بر سر ربوبیت است.

جدال اصلی با سکولاریزیم بر سر ربوبیت الهی است

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) خاطرنشان کرد: قصه سکولاریزیم از نفی ربوبیت ارباب دین شروع شد؛ یعنی ابتدا گفتند که پاپ و دستگاه کلیسا ارباب ما نیست و سپس این مسأله به سمت نفی ارکان دین کشیده شد. اوج عبودیت پذیرش ربوبیت است؛ در روایتی از امام صادق(ع) داریم که«العبودية جوهرة كنهها الربوبية». در حدیث قرب نوافل نیز می فرماید اگر انسان عبد محض باشد به خداوند نزدیک می شود تا حدی که همان گونه که خداوند می فرماید«کُنْ فَیَکونُ» او نیز این توانایی را خواهد داشت.

حجت الاسلام اسلامی‌تنها گفت: رابطه وجود شناختی و خداوندگاری از طرف خدا است و فلش آن به سمت انسان است؛ یعنی آغازگر این رابطه الله است اما در رابطه اخلاقی واکنش انسان به شکل پذیرش است که از تعبیر ایمان و شکر استفاده شده است.«إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا» انسان یا شاکر است یعنی به سمت رحمت الهی می رود و یا کفور است و به سمت غضب الهی روانه می‌شود.

وی در تبیین رابطه ارتباطی که شکل چهارم ارتباطات انسان با خداوند است، اظهار داشت: رابطه ارتباطی یعنی خداوند با انسان سخن گفته است اما این تکلم به دو گونه شفاهی یا لفظی و غیر شفاهی یا غیر لفظی است. قرآن در مورد این رابطه واژه«آیه» و «تنزیل آیه» را به کار برده است.

استاد حوزه و دانشگاه افزود: از آنجا که در رابطه انسان با خداوند به لحاظ هستی شناختی نابرابری وجود دارد بنابراین از طرف خداوند متعال سخن گفتن باید پایین بیاید تا در سطح فهم انسان باشد، به همین دلیل تعبیر تنزیل به کار رفته است. انسان در مواجهه با آیات یا آنها را تصدیق و یا آنها را تکذیب می کند.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) بیان داشت: خداوند هم در غالب الفاظ با بشر سخن گفته است و هم با آیات طبیعی دیگر با ما ارتباط برقرار کرده است چراکه همه عالم و همه مخلوقات آیات الهی هستند. به ویژه نسبت به آیاتی که وجه خارق العاده بودن آنها مشخص تر است بیش تر تأکید شده است.

بیشتر بخوانید: تفاوت نگاه توحیدی و سکولار به دانش ارتباطات

ضرورت تدوین دانش «آیه شناسی» در مقابل «نشانه شناسی» غرب

حجت الاسلام اسلامی‌تنها گفت: از آنجا که نظریه ارتباط غربی و سنت عظیم فهم ارتباطات غربی بر اساس دانش نشانه شناسی است ما نیز باید برای ارتباطات اسلامی دانش «آیه شناسی» را باز تعریف کنیم. سوسور و پیرس از اندیشه افلاطون و ارسطو برای ایجاد دانش نشانه شناسی استفاده کرده اند.

وی با اشاره به اینکه قرآن برای ارتباط شفاهی از واژه دعا و برای ارتباط غیر کلامی از واژه صلاة استفاده کرده است، اظهار داشت: هرچند که در نماز هم ما با خداوند سخن می گوییم اما مفهوم صلاة در قرآن اعم از همه مناسک است. رابطه ارتباطی بین خداوند و انسان دو طرفی است و به واسطه این نوع ارتباط چارچوب نظریه کلان به دست می آید.

استاد حوزه و دانشگاه در توضیح اصطلاح «تفسیر آیات» گفت: گویا یک پرده ای روی آیات کشیده شده است و نیاز هست که کسی این پرده را کنار بزند. نشانه دالی است که به مدلول اشاره می کند؛ آیه نیز چیزی است که یک چیز دیگر را نشان می دهد.

نیاز به هادی برای حرکت به سمت خدا

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) ادامه داد: برای حرکت به سمت خدای متعال هم تعبیر آیه را داریم و هم استعاره «راه» را داریم. یعنی در فاصله حرکتی بین انسان و خدا راهی وجود دارد که هم باید این راه را بشناسیم و هم به تابلوها و علامت های کنار آن راه توجه کنیم؛ به این علامت ها آیه می گوییم. این راه همان «سبیل»، «مذهب» و «صراط» است.

حجت الاسلام اسلامی‌تنها تصریح کرد: عرب جاهلی در یک محیط کاملا بیابانی زندگی می کرد، محیطی که امکان ساخت راه در آن وجود ندارد. در این مسیر یک عده بودند راه بلد بودند که از طریق نشانه هایی در بیابان راه را پیدا می کردند به این افراد هادی می گفتند. خداوند در خطاب به عرب جاهلی از همین تعبیر استفاده کرده است.

وی وجود هادی را بسیار ضروری دانست و گفت: زمین و زندگی دنیا آنقدر پیچیده و دشوار است که نیاز به هادی دارد که همان نبی است؛ کسی که هم نشانه را می تواند بخواند و بفهمد و هم می تواند راه را پیدا کند. امکان ایجاد سنت آیه شناسی وجود دارد فقط باید روی آن کار کنیم./1324/ج