یادداشت؛
ارزش‌ها و مبانی تمدنی مراسم اربعین
شعار «هیهات من الذله» امام حسین(ع) در حدود ۱۴ قرن پیش، امروز با صدایی بلند در اربعین تکرار می‌شود و عزتمندی مسلمانان و شیعیان را به رخ می‌کشد.
باشگاه نویسندگان حوزوی خبرگزاری رسا، محمدجواد حسنی
رونق یافتن مراسم اربعین در سال‌های اخیر، آن را به بخش جدانشدنی و شاخص از فرهنگ اسلامی و شیعی تبدیل نموده است. اهمیت این منسک دینی مربوط به این سال‌ها نیست و صدور زیارت‌نامه اختصاصی برای روز اربعین [۱]و همچنین روایات مربوط به این موضوع نقش مهمی در نهادینه‌سازی آن به‌عنوان یک فرهنگ مأثور شیعی داشته است. در روایت مشهور امام حسن عسکری علیه‌السلام نیز زیارت اربعین یکی از علامت‌های مؤمن معرفی شده است. [۲]بااین‌حال، هیچ‌گاه در طول تاریخ این مراسم با این وسعت و عظمت برگزار نشده است. این شکوه و گستردگی، نظریه‌پردازان و سیاست‌مداران تمدنِ غرب را نسبت به خود حساس خواهد نمود. شاید رصد تمدنی این حادثه بزرگ و ارائه تحلیل اسلامی و ناب شیعی از آن ضروری و حتی دیرهنگام باشد. قطعاً اگر متولیان تمدن رو به افول غرب، بتوانند این جریان را به‌درستی تجزیه و تحلیل کنند، راهکار‌های شیطانی مقابله و انحراف آن را به کار خواهند بست. به همین دلیل، رهبر معظم انقلاب اسلامی با نگاه تمدنی به این حادثه فرمودند:
این مراسم را هر چه می‌توانید و هر چه می‌توانیم، باید پُربارتر و معنوی‌تر کنیم؛ معنا و مضمون این مراسم را باید روزبه‌روز بیشتر کنیم؛ اهل فکر، اهل فرهنگ، اهل اقدام فرهنگی و فکری، برای این حرکت عظیم بنشینند برنامه‌ریزی کنند. امروز هدف هر مسلمان باید ایجاد تمدّن اسلامی نوین باشد؛ ما امروز این را می‌خواهیم. ملّت‌های اسلامی ظرفیت‌های عظیمی دارند که اگر از این ظرفیت‌ها استفاده شود، امّت اسلامی به اوج عزت خواهد رسید؛ ما باید به این بیندیشیم، به این فکر کنیم؛ ایجاد تمدّن عظیم اسلامی، هدف نهایی ما است. [۳]دعوت از اندیشمندان برای تبیین ابعاد و ارتقای سطح فرهنگی و معنوی این حرکت، می‌تواند ناشی از احساس خطری است که ایشان از ناحیه تمدن رقیب نموده‌اند. بر همین اساس در متن پیش رو، با نگاهی فرهنگی و تمدنی به تحلیل این شعار اسلامی پرداخته خواهد شد.
شاید بتوان از میان تعاریف متفاوت و متعددی که برای تمدن اسلامی ارائه شده، بر این تعریف تکیه نمود که تمدن اسلامی عبارت است از عالی‌ترین صورت‌بندی زندگی اجتماعی که بر اساس بنیاد‌ها و نظام‌های نظری و عملی اسلام ساخته شده و در یک گستره جغرافیایی وسیع عینیت پیدا می‌کند.
بر این اساس، نظامات زندگی متمدنانه اسلامی، مبتنی بر مبانی و بنیاد‌های فکری استوار است که نیازمند عینیت یافتگی در گستره جغرافیایی وسیع نیز هست. اتخاذ مبانی فکری از اسلام، نگاه‌ها را به معارف دینی جلب می‌کند. در ادامه با استفاده از منابع دینی، برخی از مبانی اندیشه‌ای مراسم اربعین تبیین خواهد شد.
مبنای وحدت
گزاره مهم و تعیین‌کننده وحدت در بسیاری از متون اسلامی به چشم می‌خورد که به‌عنوان نمونه می‌توان به این آیه اشاره نمود:
وَاعْتَصِمُواْ بحَبْلِ اللّهِ جمِیعًا وَلاَ تفَرَّقُواْ وَاذْکرُواْ نعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ کنتُمْ أَعدَاء فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَ کنتُمْ عَلَی شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکم مِّنْهَا [۴]و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید آنگاه که دشمنان [یکدیگر]بودید پس میان دل‌های شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید.
به روشنی می‌توان ادعا کرد که سید الشهداء علیه السلام همان «حبل الله» است که در مراسم اربعین همگان به آن چنگ می‌زنند و «وحدت» نیز همان نعمتی است که در سایه این اعتصام باید قدردان آن باشیم. حضور زائران و خادمان از کشور‌هایی که در سال‌های گذشته با یکدیگر تخاصم و درگیری داشته‌اند و اینک به‌واسطه مراسم اربعین در کنار یکدیگر، تألیف قلوب پیدا کرده‌اند، تطبیقی بر بخش پایانی محسوب می‌شود. فراتر از این آیه، مبنای وحدت و یکرنگی مورد تأکید اسلام را می‌توان در گوناگونی زبان، فرهنگ، نژاد، قومیت، مذهب و حتی دین شرکت‌کنندگان در مراسم اربعین مشاهده کرد. شاید تصور شود که آنچه در تمدن غرب به‌عنوان «پلورالیسم» یا «تکثرگرایی دینی» مطرح می‌شود، با این جریان شباهت دارد. در پاسخ باید گفت که در مراسم اربعین همه تلاش می‌کنند ویژگی‌های ممیزه خود را کمرنگ جلوه داده و رنگ حسینی به خود بگیرند و با اعتصام به حبل الله به وحدت برسند. قطعاً این رویکرد با تکثرگرایی غربی که با هدف «همزیستی مسالمت‌آمیز» شکل گرفته، دغدغه اربعینی‌ها نیست.
مبنای ایثار
موضوع دیگری که در مراسم اربعین مبنای فکری و عملی شرکت‌کنندگان محسوب می‌شود، ایثار و از خودگذشتگی است. خداوند در قرآن کریم در وصف مؤمنان چنین می‌فرماید:
وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ [۵]و آنان را بر خود ترجیح می‌دهند، گرچه خودشان را نیاز شدیدی [به مال و متاع]باشد.
وقوع جنگ‌های سخت و زیان‌آور در کشور عراق و عقب‌افتادگی اقتصادی در این سال‌ها، بسیاری از مردم این کشور را با فقر و تنگدستی مواجه کرده است. با این شرایط، ایثار در اموال را اصل و افتخاری برای خود می‌دانند و هر آنچه دارند را در خدمت به زائران سید الشهداء بذل می‌کنند در حالی که شاید به آن نیازمند هستند. البته این ایثار تنها جنبه مالی نداشته و تمام آسایش و رفاه خود را هم در این را صرف می‌کنند. مبنای ایثار، با رفاه‌طلبی و سودمحوری که در ابعاد اجتماعی و اقتصادی غرب وجود دارد در تعارض است؛ چراکه اربعین، سختی کشیدن و مقدم کردن دیگران بر خود، افتخار محسوب می‌شود. این رویکرد را می‌توان هم در زائران و خادمان مشاهده نمود؛ چه‌بسا زائرانی که زیارت اربعین را بر تأمین بخشی از نیاز‌های زندگی شخصی خود مقدم کرده و در این جریان به‌عنوان یک فرد، حضور پیدا کرده و تکلیف خود را ادا می‌کند.
مبنای سبقت در خیرات
مبانی دیگری که در کلان مراسم فرهنگی اربعین به چشم می‌خورد فرهنگ «فاستبقوا الخیرات» است. این رویکرد دینی، فضای همکاری و همیاری در اربعین را به یک مسابقه خدمت‌رسانی و دستگیری از دیگران تبدیل کرده است. در چنین شرایطی هیچ‌گاه کاری بر زمین نمی‌ماند و کسی حیران و سرگردان نخواهد ماند. افرادی که در زمان‌های عادی و در مناطق سکونت خود شاید کمتر به اقوام، همنوعان و حتی همسایگان توجه می‌کنند در این دوران برای کمک کردن به دیگران تلاش کرده و یک نوع رقابت غیر محسوس در جریان است. این روحیه نیز اختصاصی به خادمان نداشته بلکه زائران نیز در این مساله اهتمام دارند. آنچه در این مبنا وجود دارد با کار‌های خیریه در غرب متفاوت است؛ چراکه متنوع، عمومی و گسترده، بدون تبلیغات و چشم‌داشت و منبعث از روحیه تدیّن افراد است. مهم‌تر اینکه این موضوع مترقی‌تر از صرف انجام یک کار خیر است و برای کسب عنوان «سابقون» تلاش می‌شود. ماندگاری این فضا در عراق و حتی صدور آن به مسکن زوّار اربعین، می‌تواند گستره زمانی و مکانی این فرهنگ تمدنی را افزایش دهد. در این بین، خرده‌فرهنگ‌هایی مانند اکرام مهمان نیز رنگ و بویی دیگر پیدا کرده و در مقابل فرهنگ غربی که این فرهنگ‌ها را کمرنگ و در مواردی نابود کرده، خودنمایی می‌کند.
مبنای عزت
شعار «هیهات من الذله» امام حسین علیه‌السلام در حدود ۱۴ قرن پیش، امروز با صدایی بلند در اربعین تکرار می‌شود و عزتمندی مسلمانان و شیعیان را به رخ می‌کشد. دشمنان حربی و رقیبان تمدنی اسلام با مشاهده این شکوه، عظمت و ایستادگی مسلمانان، مجبور هستند که در معادلات خود بازنگری کنند. جمعیت میلیونی شرکت‌کننده در این رویداد، به‌عنوان نمایندگان چند صد میلیون انسان دیگر هستند که همه با یک صدا شعار هیهات من الذله سر می‌دهند؛ لذا نفوذ و سلطه و به ذلت کشاندن این امت کاری ساده نیست.
مبنای تعظیم شعائر
یکی از ویژگی‌های تمدنی اسلام، تعظیم شعائر است که مورد تأکید فراوان در متون دینی است. قرآن کریم می‌فرماید:
ذَلِکَ وَمَنْ یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ [۶]این است [فرایض خدا]و هر کس شعایر خدا را بزرگ دارد در حقیقت آن [حاکى]از پاکى دل‌هاست
در روایت امام حسن عسکری علیه‌السلام نیز بیان شد که حضرت در میان پنج شعار ویژه برای مؤمنان، زیارت اربعین را نیز نام برده است. [۷]جلوه‌های دیگر شعائر اسلامی را می‌توان در اقامه نماز جمعه و جماعات، حج و ... به‌وضوح مشاهده کرد. اربعین نیز با تأخیری چند قرنی، خود را به صف شعائر مهم اسلامی رسانیده تا جایی که جلوه و شکوه خود را بیشتر به رخ می‌کشد. حجم زائران میلیونی پیاده در زمان و مکانی محدود با نظم و کمترین مشکلات، شعاری رسا و نافذ را به وجود آورده که بینندگان و شنوندگان را مجذوب خود کرده و می‌کند. بی‌شک این حرکت می‌تواند در رساندن صدای اسلام به گوش جهانیان و اتمام‌حجت بر ایشان، نقش مهمی را ایفا کند.
مبنای آمادگی حداکثری
آمادگی دائمی مسلمانان در همه زمان‌ها، مکان‌ها و با همه امکانات مبنای دینی دیگری است که مورد تأکید خداوند نیز بوده است:
وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ ... [۸]و در برابر آنان آنچه در قدرت و توان دارید از نیرو [و نفرات و ساز و برگ جنگی]و اسبان ورزیده [برای جنگ]آماده کنید تا به‌وسیله آن‌ها دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنانی غیر ایشان را که نمی‌شناسید، ولی خدا آنان را می‌شناسد، بترسانید.
روح آیه افزون بر آمادگی واقعی، به رخ کشیدن و نمایش قدرت اسلام به دیگران است که در قالب رعب و ترس در دل آنان جلوه می‌کند. درواقع اربعین صف‌آرایی و رژه نیرو‌های آماده اسلام است که در این مورد بیشتر رویکرد دینی و فرهنگی دارد، ولی می‌تواند در هنگام تهدید به نیروی نظامی نیز تبدیل شود. نیرویی که در زمان‌های مختلف، با سختگیری‌ها، ناامنی‌ها و ... خود را در این صفوف متراکم حاضر می‌کند، برای تحلیل‌گران رقیب، بازدارنده است. به‌عبارت‌دیگر، مردم پس از گذشت چند قرن، به ندای امام شهیدشان به‌صورت میلیونی لبیک می‌گویند و در میدان حضور پیدا می‌کنند، با این شرایط، دشمنان از لبیک این انسان‌ها به امام حاضر و موعود، احساس خطر بیشتری می‌کنند.
در مرحله بعدی این مبانی چندگانه که درعین‌حال، قابل‌افزایش نیز هستند، بخش از نظام فرهنگ اسلامی را شکل می‌دهند که ظهور و بروز آن و عینیت یافتن آن در اربعین به‌وضوح قابل مشاهده است. به‌عبارت‌دیگر، عینیت یافتگی تمدنی بخش قابل توجهی از نظامات فرهنگی اسلام در مراسم اربعین وجود دارد. یکی از مهم‌ترین ارکان تبدیل شدن یک فرهنگ به موضوع تمدنی، گسترش آن فرهنگ در جغرافیای سرزمینی گسترده است که در تعریف مختار نیز بدان اشاره شد. درواقع نمی‌توان برای این گستردگی میزان و مرزی را مشخص کرد، ولی در موضوع اربعین، بدون تردید کمتر موضوعی در اسلام این مقدار گستردگی جغرافیایی را به خود دیده است. شرکت‌کنندگان در این مراسم از تمام قاره‌های دنیا تشکیل شده و قطعاً این جریان را نمی‌توان منحصر به محدوده سرزمینی کربلا و یا عراق دانست. در این بین نهاد‌هایی برای عینیت بخشیدن به این فرهنگ مانند حرم‌ها، حسینیه، مواکب و ستاد‌های مردمی تشکیل می‌شوند که به بقا و مانایی بیشتر این فرهنگ کمک خواهد کرد؛ بنابراین، تمام شرایط لازم برای تمدنی شدن فرهنگ اربعین محیا شده است و رهبر معظم انقلاب، راهپیمایی اربعین حسینی را زمینه‌ساز تمدن عظیم اسلامی معرفی نموده‌اند. در انتها نکته مهم این است که در جنگ میان تمدن‌ها قطعاً تمدن غرب بیکار نخواهد نشست و این مظهر تمدنی اسلامی را تاب نخواهد آورد. بی‌شک تمدن تضعیف شده غرب، توان جلوگیری از این حرکت بزرگ را نخواهد داشت، اما قطعاً در اتاق‌های فکر و مکر خود، برای انحراف این جریان از مبانی اصیل اسلامی تلاش خواهد کرد. به همین جهت، گسترش، تبیین و تعمیق مبانی این حرکت تمدنی ضروری و نیازمند تلاش مجاهدانه عالمان و فعالان فرهنگی است./918/ی701/س
پی نوشت
[۱]. تهذیب الاحکام، ج ۶، ۱۱۳.
[۲]. «وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ ع أَنَّهُ قَالَ: عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ فِی الْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم»؛ تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۵۲.
[۳]. در دیدار موکب داران عراقی (۲۷/۶/۹۸).
[۴]. آل عمران، آیه ۱۰۳.
[۵]. الحشر، آیه ۹.
[۶]. الحج، آیه ۲۳.
[۷]. تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۵۲.
[۸]. الانفال، ایه ۶۰.
ارسال نظرات