شماره 38 فصلنامه «پژوهش های فقهی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، سی و هشتمین فصلنامه علمی ـ پژوهشی «پژوهش های فقهی» به صاحب امتیازی پردیس فارابی دانشگاه تهران با مدیر مسؤولی دکتر علیرضا محمدرضائی و سردبیری دکتر محمدرسول آهنگران ویژه پاییز 98 منتشر شد.

این فصلنامه در 8 مقاله و در 552  صفحه منتشر شده که عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات مذکور به شرح زیر است:

بررسی فقهی ممنوعیت منت‌پذیری و مصادیق آن

محمدرضا حمیدی

چکیده: بخش زیادی از آموزه‌های دینی در خصوص رعایت هنجاری‌های اخلاقی هستند. این هنجارها به طرق مختلف وارد احکام فقهی نیز شده‌اند و همپوشانی میان برخی مسائل مربوط به این دو دانش را رقم زده‌اند. از جمله هنجارهای اخلاقی مؤکد در روایات، لزوم حفظ عزت‌نفس بوده که برخی مصادیق آن در قالب قاعدۀ فقهی «عدم الزام به پذیرش منت» نمود دارد. البته قاعده یادشده به‌ندرت مورد تصریح یا کاوش مستقل فقهی بوده و معمولاً به‌عنوان کبرای خفی در استدلال‌ها استفاده شده است. اندک بودن مباحث تحلیلی در این مورد را می‌توان ناشی از همین مسئله دانست. در نوشتار حاضر، ضمن احصا و دسته‌بندی احکام صادرشده در این خصوص، ماهیت فقهی «منت‌پذیری» و ارتباط آن با قواعد فقهی مربوط تحلیل و بررسی خواهد شد. به‌نظر می‌رسد «منت‌پذیری» به‌عنوان گونه‌ای از ضرر به آبرو، ذیل قاعده لاضرر قرار می‌گیرد. همچنین ممنوعیت منت‌پذیری شاید به‌عنوان قاعده‌ای مستقل و برگرفته از هنجار اخلاقی «لزوم حفظ عزت‌ نفس» در نظر گرفته شود.

الزام به اجرای تعهد پیش از موعد در نقض فرضی در نظام حقوقی کامن‌لا و فقه امامیه

محمدحسین فلاح یخدانی، ابراهیم تقی‌زاده و مجید سربازیان

چکیده: حق الزام متعهد به اجرای تعهد پیش از موعد قراردادی در نظام‌های حقوقی، محل اختلاف بوده و در فقه امامیه نیز تصریح نشده است. به‌موجب این حق، متعهّدٌ‌له که قبل از موعد اجرای تعهد، به‌طور معقول و متعارف به این نتیجه رسیده که متعهد در زمان مقرر به هر دلیل، به تعهد قراردادی خویش عمل نخواهد کرد، اختیار الزام متعهد به انجام دادن تعهدات پیش از موعد را دارد. در این پژوهش با رویکرد تطبیقی، مبانی حقوقی توسل به این ضمانت اجرا با روشی توصیفی _ تحلیلی در نظام حقوقی کامن‌لا بررسی خواهد شد و ضمن ارائه مبانی فقهی _ اصولی پیشنهادی، با تمسک به قاعدۀ مقدمه وجودیه و قواعد و مسائل برخاسته از آن، همچون مقدمات عقلیه، تبعیه و مفوته می‌توان نقض بالفعل در نظریه اجرای اجباری تعهد پیش از موعد در نقض فرضی را در فقه امامیه اثبات کرد تا ضمن شناسایی آن در حقوق داخلی، پایگاه این ضمانت اجرا نیز در حقوق موضوعۀ ایران تثبیت و تقویت شود.                           

قلمرو مسئولیت اشخاص در فرض سرایت جنایت

محبوبه حسنی ابوالحسن کلایی و محمد محسنی دهکلانی

چکیده: از پدیده‌های شایع و معمول در مسئلۀ جنایات بر اعضای بدن، موضوع «سرایت جنایت» است. جنایت بر یک عضو، گاه به‌واسطۀ تسری، موجب زوال منفعت آن عضو یا زوال عضو دیگر یا زوال منفعت عضو دیگر و حتی گاه موجب جنایت بر نفس و در نهایت قتل مجنیٌ‌علیه می‌شود. مسئلۀ سرایت جنایت از جهات متعدد موضوع تحقیقات فقهی و پژوهش‌های حقوقی بوده است. موضوع این مقاله تبیین «قلمرو مسئولیت اشخاص» در فرض وقوع جنایت ناشی از سرایت و تعیین شخصِ مسئول بر اساس ضوابط فقهی و اجتهادی خواهد بود. مخلص مختار نگارنده آن است که مسئولیت چنین جنایتی همواره بر عهده جانی نیست، بلکه این مسئولیت به اعتبار فعل، ترک فعل و وضعیت خاص موجب سرایت و نیز به اعتبار انتساب این فعل یا ترک، به هر یک از جانی، مجنیٌ‌علیه یا شخص ثالث متفاوت است.                    

مدیریت اموال مجهول‌المالک با توجه به شرایط جامعۀ امروزی

محمدعلی راغبی، سعید فراهانی‌فرد و حسین سنایی                  

چکیده: در هر عصر و جامعه‌ای شرایط جدیدی به‌وجود می‌آید که باید حکم فقهی مسئله فقهی را با توجه به آن شرایط بررسی کرد؛ در این نوشتار به بررسی حکم فقهی اموال مجهول‌المالک با توجه به شرایط عصر حاضر پرداخته شده و به نتایج ذیل دست یافته است: الف) بنا بر مبنای کسانی که اموال تحت تصرف بانک‌های دولتی را مجهول‌المالک می‌دانند، مردم در تعامل با این نهادها که به‌طور طبیعی یأس از یافتن مالک وجود دارد، باید از حاکم شرع اذن بگیرند و به مقداری که حاکم شرع اذن دهد، حق تصرف دارند؛ ب) تحویل دادن اموال مجهول‌المالک به نهادهایی که برای مدیریت این اموال تأسیس شده‌اند، مانند بخش اموال گم‌شده حرم‌های مطهر در صورتی مجزی است که یا آن نهاد را وکیل اعلام کند یا به‌عنوان مصداق اعلام، به آن نهاد تحویل دهد؛ ج) اگر شخصی مجهول‌المالک را در رسانه‌های جمعی به‌گونه‌ای اعلام کند که عقلا این نوع جست‌وجو را برای یافتن مالک کافی بدانند، مجزی است.

پیوند عضو ناقل وراثت و تأثیر آن در حکم نسب

حمید مسجدسرایی و اعظم نظری

چکیده: برداشتن تخمدان یا بیضه از فرد دهنده عضو و پیوند آن به فرد گیرندۀ عضو، یکی از تکنیک‌های نوین بارداری است. پس از عمل پیوند، تخمک یا اسپرم آزادشده از تخمدان یا بیضه، به گیرنده عضو تعلق می‌یابد، اما حکم نسب پدر و مادری چنین کودکی از نظر شرعی و حقوقی و نیز آثار مترتب بر این نسب، سؤال اصلی مورد نظر در این تحقیق محسوب می‌شود. بررسی ادله و مبانی، حاکی از این نتیجه است که نسب کودک متولد‌شده از پیوند عضو ناقل وراثت، به زوجین منتقلٌ‌الیهما برمی‌گردد و تمامی آثار حقوقی مترتب بر نسب (از قبیل نکاح، وصیت و ارث) بر فرزند متولد از این روش بارداری نیز مترتب خواهد شد.

تحلیل و ارزیابی دیدگاه‌های فقهی راجع به میزان دیۀ پلک‌ها؛ «با تأکید بر مادۀ 590 قانون مجازات اسلامی»

صدیقه حاتمی، محمدرضا علمی سولا و محمدحسن حائری                    

چکیده: در باب میزان دیه پلک‌ها (دیه الأجفان) بین فقیهان امامیه اختلاف‌ نظر جدی وجود دارد. مشهور فقیهان با تفکیک بین ازاله مجموعی و انفرادی، در حالت اول، دیه کامل را ثابت دانسته‌اند و در فرض دوم، به ثبوت یک‌سوم دیه چشم در پلک بالا و نصف دیه همان چشم در پلک پایین نظر داده‌اند. این دیدگاه مستظهر به ادعای اجماع بوده است و خبر «ظریف‌بن ناصح» نیز از دیگر ادله این قول به‌شمار می‌رود. قانونگذار نیز در ماده 590 ق.م.از نظریه مشهور پیروی کرده است؛ در مقابل، نگارندگان با استقصای در متون فقهی به چهار موضع متفاوت دیگر از فقیهان دست‌ یافته‌ اند. آنچه سبب پیدایش چنین دیدگاه‌های متفاوتی شده، برنتابیدن ادعای تحقق اجماع در مسئله، غیرمعتبر شمردن برخی از روایات مورد استناد و وجود اخبار دیگری در فرض بحث بوده که بسیاری از فقیهان را به اتخاذ مواضع دیگر کشانده است. در مقاله حاضر با عنایت به اهمیت و لزوم اقتباس و انطباق قانون‌های موضوعه با احکام شرعی، در پژوهشی توصیفی - تحلیلی و با نگاهی مسئله‌محورانه، به نقد و تحلیل دیدگاه‌های موجود در مسئله پرداخته‌ایم و با خدشه در ادله سایر اقوال، درنهایت قول به ثبوت پنج‌ششم دیه، در هر دو حالت ازاله انفرادی و اجتماعی پلک‌ها را برگزیده‌ایم.

تأملی بر سابقه و حجیت اجماع از دیدگاه اهل سنت

طاهر علی‌محمدی و عباس کلانتری خلیل‌آباد 

چکیده: اجماع که یکی از منابع مهم فقهی اهل سنت است و به‌وسیله آنان ابداع و به منابع فقهی مذاهب اهل سنت اضافه شده است، با تعریفی که علمای سنی‌مذهب از آن ارائه داده‌اند، مورد پذیرش فقهای شیعه واقع نشده است. علمای اهل سنت بسیار تلاش کرده‌اند که سابقه اجماع را به زمان صحابه ببرند و علاوه بر دلایلی که در راستای حجیت اجماع ارائه کرده‌اند، بر اعتبار آن بیفزایند. این پژوهش که به روش توصیفی - تحلیلی انجام‌ گرفته، با هدف بررسی سابقه و حجیت اجماع از نظر علمای اهل سنت صورت گرفته و این دو ادعا را به نقد کشیده و رد کرده است.

سیر تطور و تحول بنای عقلا نزد اصولیون شیعه

سیده فاطمه موسوی، هرمز اسدی کوهباد و جواد پنجه‌پور

چکیده: بنای عقلا در استنباط احکام و قانون‌ها از مهم‌ترین مباحث روز به‌شمار می‌رود، چرا که این بنا در پاسخگویی به نیازهای روزافزون جوامع و انطباق فقه با زندگی نوین اجتماعی نقش بسزایی دارد. لذا این پژوهش با هدف سیر تحول بنای عقلا نزد اصولیون شیعه انجام‌ گرفته است و میزان روی‌آوری به بنای عقلا از اصولیون متقدم تا معاصر را بررسی خواهیم کرد. پس از بررسی این نتیجه به‌دست ‌آمده که اصولیون شیعه بالخصوص متأخرین، در بسیاری از مباحث اصول به بنای عقلا استناد کرده‌اند و گاه آن را تنها دلیل یا از بهترین ادله برشمرده‌اند./۸۲۲/ن ۶۰۲/ش