نظام خانواده و چالش های معاصر

این مساله انکار ناپذیر است که در نظام خانواده در سال های گذشته در کشور دچار فروکاستی شده که اشتغال فکری بخشی از دغدغه مندان نظام خانواده را به خود مشغول ساخته است.

خانواده به عنوان کوچکترین نهاد اجتماعی در عین حال مهمترین عضو زنجیره اجتماعی است که غفلت ورزیدن از آن می تواند بحران های جبران ناپذیری را در جامعه ایجاد کند و برعکس توجه به آن و تقویت او سبب می شود روز به روز جامعه در مسیر تعالی و رشد قرار بگیرد.

بی شک این سقوط آزاد به سمت پرتگاه سقوط ناشی و نتیجه چندین علت است که در این مقال تلاش می کنیم به برخی از این مسائل در حد توان بپردازیم:

به استناد تاریخی و یافته های مطالعاتی می توان گفت، "رشد شهر نشینی، استفاده از وسایل جلوگیری (تنظیم خانواده)، آزادی بیشتر زنان، ورود زنان به بازار کار، سن ازدواج، گرایش افراد به طلاق، مصرفی شدن خانواده ها و کاهش کارکرد حمایتی خانواده ها از جمله عواملی می باشند که بر تحول نظام خا نواده در طول تاریخ نقش بسیار مهم و اساسی داشته اند ".(ر.ک جهانفر، محمد (1384)، دانش خانواده سالم جمعیت و تنظیم خانواده)

در حقیقت می توان نهاد خانواده را از اساسی ترین و اصلی ترین نهاد های مورد اتفاق نظر همه جامعه شناسان قلمداد کرد. خانواده بی شک کانون اصلی تعالی و رشد در جامعه است و از سوی دیگر می توان خانواده را پایگاهی برای حفظ سنت های ملی، مذهبی، قومی و تمدنی توصیف کرد که لزوم حمایت آن ضروری امری است.

تاثیر و اثرگذاری نهاد خانواده در طول تاریخ مسئله ای نیست که بر کسی پوشیده باشد چرا که می توان از نگاه جمعیت شناسی و جامعه شناسی مسئله خانواده را در سطح کلان و سطح خرد مورد بررسی قرار داد. از آن جایی که خانواده ارتباطات میان افراد را مورد بررسی قرار می‌دهد، می توان در سطح خرد مورد مطالعه قرار گیرد و از طرف دیگر ارتباط خانواده با سایر نهادهای اجتماعی مانند سیاست فرهنگ و اقتصاد زمانی که مورد بررسی قرار می گیرد نهاد خانواده در سطح کلان مطالعه می‌شود.

درباره سابقه خانواده در تاریخ و اینکه از چه زمانی به وجود آمده است می توان گفت که بی شک وجود نهاد خانواده عمری به درازای تاریخ حیات بشر بر روی زمین دارد و خداوند در آیه ۱۳ سوره حجرات می فرماید یَآ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَى‏ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَ قَبَآئِلَ لِتَعَارَفُواْ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ

اى مردم! ما شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را تیره‏ ها و قبیله‏ ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید، همانا گرامى‏ترین شما نزد خدا، با تقواترین شماست، همانا خدا داناى خبیر است.

قرآن کریم خانواده را یک پایگاه اجتماعی توصیف می‌کند که برای تامین سلامت روانی جامعه ایجاد شده است در همین زمینه خداوند در آیه ۷۴ سوره فرقان می ‌فرماید وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنا لِلْمُتَّقينَ إِماماً و كسانى كه مى‌گويند: «پروردگارا! همسران و فرزندانمان را مايه‌ی روشنى چشم ما قرار ده، و ما را پيشوايى براى پرهيزگاران گردان».

درباره ارتباط میان دین و خانواده باید گفت که دین و خانواده از جمله نهادهای اجتماعی هستند که می توانند نیازهای اجتماعی را تامین کنند و بقا و تعادل اجتماعی را برعهده بگیرند. "پارسونز" جامعه شناس معروف آمریکایی می گوید "اگر همه انسان ها ارزش ها و هنجارهای اجتماعی را رعایت کنند نظم اجتماعی برقرار می شود و هیچ مشکل و آسیبی در جامعه نمی ماند"

گفتنی است تعامل و تعادل در دو نهاد دین و خانواده تقویت و سالم بودن خانواده را به همراه می آورد و از انحراف و فروپاشی خانواده ها جلوگیری می کند.

با نگاهی دیگر می توان گفت نهاد خانواده را می توان برای بررسی در ایران به دو بخش خانواده در ایران باستان و خانواده در ایران معاصر دسته‌بندی کرد خانواده در ایران باستان در دو ساحت خانواده اشراف و خانواده های معمولی مورد بررسی قرار می گیرد از آنجا که نظام اقتصاد در خانواده های ایران باستان بر مبنای تولید محصولات، به ویژه محصولات کشاورزی بوده، بدون شک افزایش تعداد نفرات هر خانواده ضامن رفاه اجتماعی بیشتری برای آنها بوده است بنابراین هر چقدر خانواده بزرگ تر و پرجمعیت تر بوده به نسبت از رفاه بالاتری برخوردار بوده اند.

خانواده در ایران باستان و ایران بعد از اسلام به صورت گسترده و همچنان به صورت پدر سالار وجود داشته است و از آنجا که کارکرد خانواده ها در نظام اقتصادی بر مبنای تولید محصولات بود سایر کارکردهای خانواده در ایران در عصر اسلامی همچنان محفوظ می ماند.

اما خانواده در ایران عصر معاصر دچار دگرگونی هایی به ویژه در چند دهه اخیر شده است که این مسئله در بیشتر نقاط دنیا وجود داشته و ایران نیز از این امر مستثنا نبوده است.

از مهمترین دلایل این دگرگونی ها می توان به وسعت ابعاد خانواده که دچار تنزل شده است اشاره کرد، از علل مهم آن می‌توان به رشد شهر نشینی، سن ازدواج، آمادگی افراد در مقابل طلاق و بالا بودن نسبت ورود زنان همسردار به بازار کار اشاره کرد در مجموع می‌توان گفت هر چند که جایگاه نظام خانواده در عصر کنونی کمتر از قبل شده است اما این نقش همچنان اساسی و اثرگذار است و نمی‌توان برای آن جایگزینی قرارداد و خانواده به عنوان یک نهاد، وجودی ضروری در جامعه دارد که هم سلامت فرد و هم بقای جامعه را تضمین می‌کند. (ر.ک محسني، منوچهر(1387)مقدمات جامعه شناسي، تهران)