حجاب در ادیان؛ از بود تا نبود

به گزارش خبرگزاری رسا، یکی از موضوعات بسیار مهمی که از گذشته‌های دور تا به امروز مورد بحث قرار گرفته و هر آئینی نیز با تفکر و دلایل ویژه خود بدان پاسخ می‌دهد، حجاب در ادیان مختلف به ویژه ادیان ابراهیمی است. حجاب در لغت به معنای مانع بین دو چیز، پوشاندن و پوشش(سِتر) است. امروزه واژه حجاب در زبان عامه مردم و متون فقهی به معنای پوشش شرعی زنان به کار می‌رود. واژه حجاب هفت بار در قرآن کریم به معنای مانع و حائل به کار رفته است. در آیه ۵۳ سوره مبارکه احزاب، که آیه حجاب خوانده می‌شود، به مردان دستور داده شده است که با همسران پیامبر از پشت پرده (مِنْ وَراءِ حجابٍ) سخن بگویند.

در متون فقهی و حدیثی برای اشاره به معنای پوشش و پوشاندن به جای حجاب از واژه ستر استفاده شده است. شکل حجاب و چگونگی انطباق آن با معیارهای پوشش اسلامی با توجه به عواملی چون فرهنگ و آداب و باورها و عرف و شرایط اقلیمی و گاه محدودیت‌های اجتماعی هر سرزمین تفاوت داشته است. برای مثال رایج‌ترین نوع پوشش اسلامی در ایران، چادر بوده که در مقاطع گوناگون تاریخی و اوضاع جغرافیایی متنوع بوده است، اما زنان مسلمان پایبند به حجاب در بسیاری از کشورهای اسلامی، دست‌کم در دهه‌های اخیر، به ندرت از چادر استفاده کرده‌اند. در کشورهای عربی خاورمیانه، عَبایه و در مغرب، جلّاب رایج است. زنان مسلمان مقیم کشورهای غیراسلامی، که ‌گاه محدودیت‌هایی برای رعایت حجابشان اعمال می‌شود، نیز کوشیده‌اند که پوشش مناسب محیطی و نیز مقبول از نظر شرعی را طراحی و درباره مطابقت آن با موازین فقهی استفتا کنند.

پوشش از ابتدای خلقت همواره از نیازهای اولیه به شمار می‌رفته و با گذشت زمان و رشد انسان و خروج از حالت بدویت، طرح لباس، جنس و حالت آن نیز تغییر کرده و در کنار سایر جنبه‌های زندگی بشر به پیشرفت خود ادامه داده است؛ تا حدی که نه تنها پوشش بدن متناسب با شرایط اقلیمی تغییر کرده، بلکه در طول تاریخ همسو با پیشرفت تمدن، فرهنگ و متناسب با آداب و رسوم و اعتقادات مردم، دگرگونی‌های بی‌شماری داشته است.

عوامل اقتصادی، اجتماعی و ارتباطات نیز در تکامل و تنوع پوشش انسان نقش به‌سزایی داشته است. با اینکه حجاب از مسائل مهم دین اسلام است و در آیات و روایات نیز به کرات درباره آن سخن گفته شده و قرآن کریم نیز واجب بودن آن برای بانوان را مورد تأکید قرار داده است، اما میزان التزام به حجاب رو به کاهش است.

تحقیقات عوامل مختلفی را در بدحجابی بانوان مورد تأیید قرار داده‌اند. میزان التزام والدین به اعتقادات و رفتارهای مذهبی، روابط خوب با والدین، میزان التزام دوستان به اعتقادات و رفتارهای مذهبی، خویشتن‌داری و در نهایت وضعیت اقتصادی از جمله عوامل مؤثر بر رعایت نکردن شئون اسلامی و حجاب است.

بسیاری از دانشمندان و مورخان بر این اعتقاد هستند که در ایران باستان و پیش از آنکه مردم ایران‌ زمین به آئین اسلام بپیوندند، زنان دارای حجاب بودند و مردم این سرزمین به حجاب اعتقاد داشتند، اما با کمی تأمل در تاریخ و بررسی تفاوت‌هایی که بین پوشش و حجاب وجود دارد، مشخص می‌شود که حجاب به معنای پوشش اسلامی امروز یعنی پوشاندن موی سر در ایران باستان وجود نداشت، اما بانوان ایرانی همواره خود را در برابر مردان می‌پوشاندند و از لباس‌های بلند استفاده می‌کردند. به‌طور کلی زنان ایرانی در زمان مادها و پس از آن پوشش کاملی داشتند که شامل پیراهن بلند چین‌دار، شلوار، چادر و شنلی روی لباس‌ها بود. این پوشش در زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان نیز معمول بود. در منابع یونانی آمده‌ است که زنان پارسی، ساده(بدون آرایش) و با لباسی کاملاً پوشیده ظاهر می‌شدند. مردان نیز برهنه بودن یا باز گذاشتن هریک از قسمت‌های بدن(مانند آستین دست) را شرم‌آور و خلاف ادب می‌شمردند و به همین علت سرتاپایشان با سربند(کلاه) و پاپوش پوشیده بود.

موضوع حجاب بانوان به ویژه در ادیانی همچون مسیحیت و یهودیت در ابتدای ظهور خود در جهان و طبق دستورات الهی وجود داشت و آنچه امروز در رابطه با مسئله حجاب در این ادیان وجود دارد، در طول تاریخ دستخوش تغییر شده است.

درباره حجاب در ادیان مختلف و سیر تکاملی آن در ایران و جهان با اکرم ارجح، عضو هیئت علمی بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، به گفت‌و‌گو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید. 

ایکنا - حجاب از دیدگاه ادیان مختلف چگونه تعریف شده است؟

حجاب به عنوان پوشش زنان در برابر دیگران، به ویژه مردان نامحرم، به کار می‌رود. این تعریف افزون بر مفهوم دینی دارای کارکرد اجتماعی است. مفهوم پوشش داشتن و پوشیده بودن زنان در ادیان پیش از اسلام مطرح بود. آن‌طور که از متون یهود برمی‌آید، موضوع عفاف و حجاب برای زنان انبیا(ع) و بزرگان بنی‌اسرائیل وجود داشت و حتی رعایت نکردن عفاف یکی از علل نزول عذاب بر بنی‌اسرائیل شمرده می‌شد. در کتاب تلمود، که شامل احکام فقهی نیز است، بر لزوم پوشاندن سر از نامحرمان، سکوت زن، پرهیز از هرگونه آرایش برای مردان دیگر، خودداری از نگاه مرد به زنان نامحرم و وجوب پرهیز از هر امر تحریک‌آمیز تأکید شده است.

براساس قوانین یهود، رعایت نکردن عفت عمومی مجازات را در پی داشت و حجاب از ضروریات بانوان، به ویژه نزد زنان متأهل، شمرده می‌شد. با وجود نظام سخت‌گیرانه حجاب در یهودیت، پس از رنسانس و تحولات اجتماعی در اروپا، اغلب زنان یهودی حجاب را کنار نهادند، لیکن برخی از آن‌ها از کلاه‌گیس به عنوان نوعی پوشش سر استفاده می‌کردند.

در دین مسیحیت نیز به پوشش اهمیت می‌دادند؛ چنانکه زنان دین‌باور به همسان‌سازی خود با حضرت مریم(س) اهتمام داشتند و موی سر خود را می‌پوشاندند. در تصاویر کهن‌تر از حضرت مریم(س) پوشش کامل‌تری از ایشان دیده می‌شود. در حدود سده‌های چهارم و پنجم میلادی که زنان راهبه هویت مستقلی یافتند، به دلیل احساس تزهد، پوشش کاملی را برای سر و بدن خود برگزیدند تا در پیشگاه خداوند پسندیده‌تر باشند. همچنین بیان نکاتی در عهد جدید مانند لزوم پوشاندن موی سر در مراسم عبادی، سکوت در کلیسا، باوقار بودن زن و نهی از نگاه ناپاک به بیگانگان، نگاه شهوت‌آمیز نینداختن به زنان از جانب مردان، دارای گرایش‌های اخلاقی است و بر مفهوم عفاف و حجاب در مسیحیت تأکید می‌کند، حتی اطلاعاتی که از تاریخ مسیحیت در کتاب ویل دورانت آمده است، تصویری از حجاب کامل زنان را در قرون وسطا به دست می‌دهد.

به گفته مهرداد بهار، پژوهشگر فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران، پیش از اسلام در فرهنگ ایران برخلاف تمدن‌های دیگر گرایش به بازنمایی برهنگی وجود نداشت و این گونه تصاویر در هنر ایران باستان دیده نمی‌شود. در این آثار زنان ایران برخلاف زنان یونان بدن خود را کاملاً می‌پوشاندند. همچنین، در این تصاویر صورت زنان دیده نمی‌شود که نوعی زن‌پوششی را به نمایش می‌گذارد. با این حال بنا به گفته ژاله آموزگار، از نظر فقه زرتشتی، مفهوم امروزی یا اسلامی حجاب وجود نداشت.

ایکنا ـ علت رویارویی دنیای غرب با حجاب، که در گذشته به آن پایبند بودند، چیست؟

نگاه غرب به حجاب در دو مورد قابل بررسی است. نخست اینکه نویسندگان غیرمسلمان، حجاب را به عنوان پوشش دست و پاگیر و محدودکننده می‌شناسند و آن را نشانه بارز ظلم به زنان و محدودیت اجتماعی ارزیابی می‌کنند. به باور آنان، حجاب مستلزم پنهان ماندن زن از نگاه مرد بوده و شرایط سیاسی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و سرکوب‌گر زنان است. از طرف دیگر این موضوع را باید در فرهنگ شرق و غرب بررسی کرد. غرب در انتخاب پوشش و حجاب الگوی یونانی و اسلام الگوی شرقی را برگزید؛ به همین سبب برخورد ضد اسلامی در اروپا با تجلیات شرقی از جمله حجاب به سبب ترس از شرقی شدن غرب است.

در مقابل پژوهشگرانی دیدگاه مثبتی به حجاب دارند. آنان بر امتیاز «جلب توجه نکردن» فرد در جامعه تأکید می‌کنند و گرایش بسیاری از مسلمانان را برای وفاداری به ویژگی‌های نژادی و سنتی خود پذیرفته‌اند و حجاب یکی از نمادهای دینی و سنتی مسلمانان است.