نوآوری‌های فلسفی علامه طباطبایی

آیت الله حسن رمضانی عضو هیأت مدیره مجمع عالی حکمت اسلامی و استاد فلسفه و حکمت حوزه علمیه قم در گفت‌وگو با خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، با اشاره به عظمت علمی و جامعیت شخصیت علامه طباطبائی گفت: در قرن حاضر دو شخصیت بزرگ با جمع کردن افراد لایق پیرامون خود انقلابی راه انداختند؛ اولین آن دو امام خمینی (ره)  است که انقلابی بزرگ در جهان ایجاد کرد و دیگری علامه طباطبایی (ره) بود و انقلابی بزرگ در عرصه علم به راه انداخت؛ ایشان بزرگانی بر گرد خود جمع کرد و منظومه اندیشه ای تشکیل داد.

وی ادامه داد: شخصیت علامه جاافتاده و پر طرفدار است و هر جا که نگاه کنیم سخن از علامه طباطبایی است؛ در حوزه، دانشگاه، در میان مردم، در علم کلام، تفسیر، فلسفه و همه جا سخن از علامه می شود چون شخصیتی عمیق و دقیق و آزاد اندیش بود از این رو در هر فنی که ورود کرد مثل یک متخصص ابتکار و نو آوری داشت.

این استاد حکمت و فلسفه اسلامی با ذکر فهرستی از نوآوری های فلسفی علامه طباطبایی (ره) گفت: با جداسازی بین ادراکات اعتباری و ادراکات حقیقی مرز دقیقی توسط علامه طباطبایی مشخص شد؛ انسان ها برای اداره کردن زندگی دنیایی خود چیزهایی را قرارداد بسته و اعتبار می کنند که این اعتباریات در برابر حقایق قرار دارند که مرز آن را در فضای اخلاق، سیاست و حقوق مشخص می کند.

وی افزود: علامه طباطبایی مطلق علم را به حضور معنا می کنند که ناظر به تقسیم علم به حضوری و حصولی است؛ به این صورت که خود معلوم در ذهن عالِم حاضر است اما در علم حصولی صورتی از علم در نزد عالِم حاضر است که علامه معتقد است علم حضور دارد که گاه به خودی خود بوده و گاه با صورتی حاضر است که این فرمایشات راه گشا است.

آیت الله رمضانی در ادامه به حکمت سینوی و صدرایی اشاره و تأکید کرد: اولین کسی که برهان صدیقین را در فلسفه و عرفان آورد شیخ الرئیس ابن سینا بود که شکل ابتدایی از این برهان بوده اما ملاصدرا دقیق تر آن را مبتنی بر «اصالت وجود» و «تشکیک وجود» آورد که از مسائل دقیق فلسفی است؛ علامه طباطبایی بیانی نو و ساده بدون تکیه به مسائل دقیق فلسفی در طرح برهان صدیقین ذکر کرده است که نوآوری مهمی حساب می شود.

وی ادامه داد: برهان علامه با تأکید بر واقع گرایی و نفی سفسطه است؛ یعنی همان گونه که به واقعیت اطراف خود علم داریم و مطمئن هستیم که واقعیت و حقیقتی هست، این حقائق در وجود خود یا واجب هستند یا وجود آن ها ممکن است؛ مطلوب ما در برهان صدیقین اثبات واجب الوجود است که اگر با این بیان مطلوب ما ثابت شده و موجودات ممکن نیز احتیاج به واجب دارند.

عضو مجمع عالی حکمت گفت: یکی از مسائل مهم فلسفه صدرایی «صرف الوجود» بودن حق است یعنی خداوند تحقق محض است که علامه طباطبایی آن را با آیات و روایات ثابت کرد و به جهانیان معرفی کرد؛ تکیه ایشان به آین « ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ» است که دیگران در توضیح این آیه هر چیزی غیر را خدا را باطل می دانند و فقط خدا حق است اما علامه مبتدا را در خبر حصر کرده که خدا چیزی جز حق و هستی نیست که بسیار زیبا از دل آیه این قاعده فلسفی را تبیین کرده اند.

وی در شمارش نوآوری های علامه طباطبایی تأکید کرد: ذیل آیه شریفه «لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا» بحث های زیادی شکل که هر کسی به گونه ای تقریر کرده است که گروهی در بیان این آیه گفتند اگر دو خدا وجود داشته باشد و یکی از این دو خدا وجود چیزی را اراده کرده و دیگری عدم آن را اراده کند تناقض پیش می آید چون خدا باید قادر باشد و نمی تواند یک چیز هم وجود داشته باشد هم عدم باشد.

آیت الله رمضانی گفت: فرمایش بالا درست اما بعضی ها بحث از وجود و عدم را در این آیه نمی دانند و منظور از «آلِهَةٌ» را معبود می گیرند چون دو معبود با یکدیگر نمی سازند که از فرمایش قبلی بهتر است اما بهترین بیان در ذیل این آیه بیان علامه طباطبایی است؛ تمرکز ایشان بر ربوبیت بوده که اگر در عالم دو رب باشد در برابر یک دیگر دو حقیقت و دو طرز اراده عالم است که اگر این دو طرز اداره یکی شود دیگر دوتا نیستند و اگر دو تا باشند در عالم فساد پیش می آید.

وی در شمارش نوآوری های علامه طباطبایی با ذکر عناوین آن ها گفت: حمل رقیقت بر حقیقت در کنار حمل اولی و شایع صناعی مطرح می کنند؛ هفتمین نوآوری که در نظر من آمده است برهان شبه لم در فلسفه است به این صورت که در وجود «لم» معنا نداشته و همچنین برهان «ان» نیز در فلسفه یقین آور نیست پس برهان «شبه لم» به معنای انتقال از یکی از متلازمین به متلازم دیگر در فلسفه یقین آور خواهد بود.

این شاگرد برجسته علامه حسن زاده آملی گفت: خداوند در کلام علامه طباطبایی حد ندارد نه اینکه محدود به نامحدودی باشد که نگاه زیبایی به این قضیه است؛ در مباحث تفسیری وقتی از اسم تفضیل برای خداوند استفاده می شود، این سؤال پیش می آید خداوند از چه کسی چنین برتری دارد؛ برای مثال در آیه « أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ» آمده که بعضی به اشتباه خدا را بهترین حاکم در کنار دیگر حاکمان می دانند اما علامه بیانی دیگر دارد.

وی ادامه داد: علامه طباطبایی این «اَفعل» ها را تعیینی می داند نه اینکه تفضیل باشد، به این صورت که دیگران هم رازق باشند و او رازق تر یا دیگران حاکم باشند و او حاکم تر؛ بلکه به این صورت معنا می شود که رازق و حاکم تنها خداوند است.

آیت الله رمضان اظهار داشت: علامه طباطبایی در تفسیر از تأویلات چندان استفاده نکرد، اما تأویل را امری عینی می دانست نه اینکه از مفاهیم باشد؛ مبحث نفس الامر نیز از مباحث فلسفی مهم است که در کلام علامه آمده و احتیاج به توضیح بیشتر دارد اما لازم است در شمارش نوآوری های آن مرحوم این مطلب ذکر شود.

وی در پایان خاطرنشان کرد: فاعل بالجبر را در برابر فاعل بالقصد نمی دانست چرا که کسی که با جبر هم کاری می کند قصد هم می کند.