تامین انرژی پایدار وحرکت به سمت استفاده از انرژی‌ های نو

به گزارش خبرگزاری رسا، علی‌رغم تحریم‌های گسترده آمریکا و همپیمانانش، ایران همچنان مسیر توسعه را پیش گرفت. اگر نگاهی به وضعیت انرژی در ایران قبل از سال ۵۷ بیندازید، متوجه خواهید شد پیشرفت‌هایی در بخش‌های مختلف انجام شده که از آن کمتر سخن به میان آمده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ظرفیت تولید برق ۱۲ برابر، تعداد سدها ۱۰ برابر، تصفیه خانه‌های آب ۶ برابر و تصفیه خانه‌های فاضلاب ۵۸ برابر شده است. اکنون حدود ۱۰ میلیون نفر از جمعیت روستایی کشور از شبکه آب آشامیدنی پایدار برخوردار هستند و این در حالی است که پیش از انقلاب اسلامی ایران تعداد افراد بهره‌مند از این شبکه به‌زحمت به ۱۰۰ هزار نفر می‌رسید.

چراغ‌های روشن

متولدین دهه ۲۰ تا ۳۰ هجری شمسی به یاد دارند که با غروب آفتاب، تاریکی را تجربه می‌کردند اما ایران اکنون به یک کشور صادرکننده برق تبدیل شده است. به طوری که بخشی از طلب ایران از عراق به دلیل صادرات برق است. اهمیت صنعت برق به‌واسطه تامین یکی از حیاتی‌ترین زیرساخت‌های لازم به منظور ارتقای سطح کیفیت زندگی، توسعه اقتصادی و تحقق شعار جهش تولید، غیرقابل انکار است.

پس از انقلاب اسلامی در سال ۵۷ به منظور تحکیم ارکان اقتصادی کشور و افزایش سطح کیفیت زندگی خانوارها، تامین زیرساخت برقی صنایع و منازل مورد توجه جدی واقع شد.

آمارهای سال ۵۷ حکایت از آن دارد که ظرفیت اسمی نیروگاهی کشور ۷۰۲۴ مگاوات بود که اکنون به حدود ۸۵ هزار مگاوات ظرفیت اسمی افزایش یافته است. این در حالی است که ظرفیت در دسترس تنها ۲۵۰۰ مگاوات بود.

پیش از انقلاب اسلامی تنها ۶ درصد روستاهای کشور از نعمت برق برخوردار بودند و اکنون این آمار نزدیک به ۱۰۰ درصد است. براساس گزارش‌های بین‌المللی سال ۲۰۱۹، میانگین دسترسی به برق در مناطق شهری ۹۶ درصد و در مناطق روستایی ۷۹ درصد بوده است.

به عنوان نمونه در جامعه شهری قاره آفریقا دسترسی به برق ۷۹ درصد و در مناطق روستایی آن ۳۵ درصد است. در منطقه خاورمیانه میزان دسترسی به برق در مناطق شهری ۹۸ درصد و در مناطق روستایی ۷۸ درصد است. در هند نیز میزان دسترسی به برق در مناطق شهری ۹۸ درصد و در مناطق روستایی ۸۲ درصد است.

در ایران میزان دسترسی به برق در شهرها ۱۰۰ درصد و در روستاها بیش از ۹۹ درصد است. قبل از انقلاب اسلامی ۴۳۶۷ روستا برق‌دار بود که این رقم اکنون با افزایش ۱۳۰ درصدی به ۵۷‌هزار و ۲۰۰ روستا رسیده است و هم‌اکنون ۷/۹۹ درصد روستاهای کشور و تمام جمعیت شهری کشور دارای برق هستند.

توسعه صنعت پالایشگاهی و نفت

ایران علاوه‌بر صادرات نفت، میعانات گازی را هم در سبد صادرات قرار می‌داد. توسعه خام‌فروشی در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی افتخاری برای مسؤولان وقت بود. در طول سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی هر سال بر استفاده از نفت در داخل تاکید شد و صنعت پالایشگاه‌سازی رشد کرد. تا همین چند سال پیش ایران یکی از واردکنندگان بنزین بود و در سال ۸۵ روزانه ۲۷ میلیون لیتر بنزین وارد می‌کرد و هر بار که آمریکا قصد داشت ایران را تحریم کند، تهدید می‌کرد اجازه صادرات بنزین و گازوئیل به ایران را نمی‌دهد تا این کشور با مشکل مواجه شود اما ایران با ساخت پالایشگاه‌های متعدد به‌خصوص ستاره خلیج‌فارس که امکان استفاده از میعانات گازی را دارد، تحریم بنزین غرب را علیه کشور خنثی کرد.

 پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تنها ۲۲ درصد از ظرفیت نفت خام تولیدی در کشور قابلیت پالایش داشت، اکنون این رقم به حدود ۴۵ درصد رسیده که نشان‌دهنده کاهش خام‌فروشی نفت در سال‌های پس از انقلاب اسلامی است.

گرچه سهم ایران در بازارهای جهانی نفت خام در سال‌های پیش از انقلاب بالا بود ‌اما در سایر زمینه‌های این صنعت، نتوانسته بود به جایگاه مناسبی در عرصه بین‌المللی دست پیدا کند. در طول ۴۳ سال گذشته همواره ایجاد ظرفیت‌های پالایشی در کشور مورد توجه بوده تا آنجا که ظرفیت پالایشی ایران اکنون به 2.15 میلیون بشکه در روز رسیده است.

این رقم تا پایان سال و با بهره‌برداری از فاز چهارم پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس به 2.2 میلیون بشکه در روز بالغ خواهد شد. با توجه به آخرین ظرفیت تولید نفت و میعانات گازی ایران که پیش از تحریم‌ها از سوی وزارت نفت اعلام شده، ظرفیت تولید نفت و میعانات کشور حدود 4.8 میلیون بشکه در روز بوده است.

 این اعداد نشان می‌دهد در حال حاضر ۴۵ درصد از نفت تولید شده در کشور، ‌در پالایشگاه‌های داخلی مورد استفاده قرار می‌گیرد که مصداق واقعی جلوگیری از خام‌فروشی است. این در حالی است که ایران تا پیش از انقلاب اسلامی از نفت به عنوان سوخت گرمایشی استفاده می‌کرد، اما اکنون مصرف نفت برای این بخش به نزدیک صفر رسیده و اغلب شهرها و روستاها از نعمت گاز برخوردارند.

پیشروی گازرسانی

علی‌رغم تحریم‌ها با افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی و ارزآوری که با توسعه گازرسانی در کشور امکان‌پذیر شد، کشور توانست تا حد امکان به سلامت از این شرایط عبور کند. ارقام موجود در این بخش نشان می‌دهد 95.1 درصد کشور به‌طور مستقیم تحت پوشش گازرسانی قرار دارد که آمار بی‌نظیری نه در کشور که در جهان است. ارزش این آمار آنجاست که عمر صنعت گاز در ایران، بسیار کوتاه است.

درواقع می‌توان صنعت گاز را ثمره انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ دانست که با شعار ایجاد عدالت، رویشی نو را آغاز کرد. تا پیش از انقلاب اسلامی، به‌جز در بخش‌هایی از دو شهر کشور و چند روستای محدود، گازرسانی انجام‌نشده بود و سوخت اغلب مردم در منازل، صنایع و نیروگاه‌ها، سوخت مایع بود. این موضوع گرچه در آن زمان مشکلی ایجاد نمی‌کرد، اما به مرور و با‌افزایش مصرف و رشد جمعیت، لزوم تعریف سوختی پاک‌تر و در دسترس‌تر احساس شد. با پایان جنگ تحمیلی هشت‌ساله و تلاش برای توسعه میدان گازی پارس‌جنوبی، توجه به گازرسانی در سراسر کشور مورد توجه قرار گرفت تا افزون بر تنوع در سبد سوخت، امنیت انرژی نیز در کشور افزایش یابد.

این تلاش نتیجه داد و روند پرشتاب گازرسانی در این سال‌ها، به سلامت مسیر خود را طی کرد و بر همین اساس، تاکنون حدود ۳۵ هزار روستا و ۱۱۷۳‌شهر از نعمت گاز برخوردار شده و هم‌اکنون 98.4 درصد جمعیت شهری و 84.6 درصد جمعیت روستایی و در مجموع، بیش از ۹۵ درصد جمعیت کل کشور از نعمت گاز طبیعی بهره‌مند شده‌اند. انقلاب واقعی، در گازرسانی روستایی اتفاق افتاد و ۲۰ هزار و ۴۰۹ روستا به شبکه گاز کشور متصل شدند. این اقدام افزون بر آن‌که سوخت آسان و پاک را در اختیار روستاییان قرار داد، از تخریب محیط زیست و استفاده از چوب به‌ویژه در روستاهای استان‌های غربی کشور جلوگیری کرد.

شبکه انتقال گاز از ۱۴۰۰ کیلومتر به ۳۷ هزار و ۵۰۰ کیلومتر افزایش یافته و این در حالی است که ظرفیت انتقال گاز نیز در سال‌های پس از انقلاب اسلامی‌که ۴۰ میلیون مترمکعب بود، به روزانه بیش از ۸۵۰ میلیون مترمکعب رسید که رکوردی بی‌نظیر را در این زمینه ثبت کرده است. از آنجا که حدود ۷۵ درصد گاز مصرفی کشور از پارس جنوبی تأمین می‌شود، توسعه ظرفیت انتقال گاز، مانع از حبس گاز در این میدان مشترک شد و ایران توانست گاز بیشتری نسبت به قطر برداشت کند، همچنین این ظرفیت، تولید پایدار از این میدان مشترک را فراهم کرد. این مهم سبب شد با این‌که اکنون ۹۵‌درصد از جمعیت کشور تحت پوشش شبکه گاز قرار دارند و اهداف اصلی برای توسعه این صنعت محقق شده، اما همچنان انقلاب گازرسانی به‌ویژه در بخش روستایی در کشور ادامه داشته باشد، در این مدت همچنین به ۴۶۶۴ واحد صنعتی گازرسانی شده یا خواهد شد.

گازرسانی کمک بزرگی به توسعه زیرساخت‌ها و ایجاد صنایع تکمیلی در روستاها کرد و این اقدام از نظر احداث خطوط اصلی انتقال گاز و به طور ویژه، در مرحله ایجاد شبکه توزیع با پشتوانه سازندگان داخلی و با به‌کارگیری متخصصان و نیروی کار ۱۰۰ درصد ایرانی انجام شده است. در حالی که قبلا در همه این موارد، وابستگی وجود داشت. ساخت داخل در بخش توزیع نیز ۱۰۰‌درصد است و گازرسانی سبب زنجیره‌ای از اشتغال مستقیم و غیرمستقیم و ایجاد تقاضا برای کالاهای ایرانی در کشور شده، ضمن آن‌که ارزش افزوده ایجادشده به‌دلیل استفاده از گاز به جای سوخت مایع، دستاورد ارزشمند دیگری به‌واسطه تولید گاز در پارس جنوبی است.

وضعیت آب

در سال ۵۷ تعداد سدهای مخزنی ملی ۱۹ عدد بود و اکنون بیش از ۲۰۰ سد ملی در کشور وجود دارد. سال ۵۷ چهار تصفیه‌خانه فاضلاب شهری در کشور وجود داشت که اکنون به بیش از ۲۵۰ تصفیه خانه رسیده است.

در زمان سقوط رژیم شاهنشاهی در سال ۱۳۵۷ تنها  1.5 میلیون نفر (۴ درصد) از جمعیت ایران، تحت پوشش آب و فاضلاب که رابطه زیادی با سلامتی و بهداشت جامعه دارد، قرار داشتند؛ روستاهای ایران به طور مطلق از هیچ سیاستی در رابطه با آب و فاضلاب پیروی نمی‌کردند و از این جهت مستقیما در مقابل خطر ابتلا به انواع بیماری‌ها قرار داشتند اما در جمهوری اسلامی این وضعیت تغییر کرده است و هم‌اکنون حدود ۲۳ میلیون نفر (۴۰ درصد) از جمعیت، تحت پوشش سیستم آب و فاضلاب قرار دارند و ۵/۴ میلیون فقره انشعاب واگذار شده است.

 باید گفت که در طول حاکمیت رژیم پهلوی، یکی از معضلات مناطق روستایی در کشورمان، عدم دسترسی به آب سالم و بهداشتی بود؛ براساس آمارهای مرکز آمار ایران، در سال ۱۳۵۵، از حدود 2.9 میلیون واحد مسکونی روستایی، در حدود ۳/۲ میلیون یا به عبارتی ۷۹ درصد از جمعیت روستایی فاقد تأسیسات لوله کشی لازم بوده‌اند.

 به عبارت دقیق‌تر در آمارهای سرشماری سال ۱۳۵۵، از دو میلیون و ۹۲۷ هزار و ۹۵۲ مسکن روستایی، دو‌میلیون و ۲۹۷ هزار و ۴۳۰ واحد مسکونی فاقد لوله کشی آب بوده‌اند و از کل واحدهای مسکونی روستایی ۵۳۴ هزار و ۷۹۴ واحد (۱۸درصد) از طریق مخزن عمومی، ۷۴۵ هزار و ۴۷۷ واحد (۲۶درصد) از طریق چاه، ۸۳۰ هزار و ۹۳۴واحد (۲۸درصد) از طریق قنات، ۳۵۲ هزار و ۵۲ واحد (۱۲درصد) از طریق رودخانه، ۸۳۰ هزار و ۹۳۴ واحد (۲۸درصد) از طریق چشمه و ۲۶ هزار و ۲۴۵ واحد (۰۰۹/۰ درصد) از سایر منابع آب  تأمین می‌شد.

این وضعیت در دوران پس از انقلاب به صورت بسیار زیادی تغییر کرده است و اکنون ایران بالاترین درصد دستیابی به آب آشامیدنی سالم را در خاورمیانه دارد؛ تخمین زده شده ‌است که ۹۲ درصد از جمعیت به آب آشامیدنی سالم دسترسی دارند (نزدیک به ۱۰۰ درصد در مناطق شهری و ۸۰ درصد در مناطق روستایی).

تصفیه‌خانه آب شهری نیز از جمله اقلامی است که مقایسه عملکرد آن در نظام جمهوری اسلامی و نظام شاهنشاهی میزان اهتمام این دو نظام را به بهبود رفاه عمومی جامعه نشان می‌دهد؛ رژیم شاه تا سال ۱۳۵۷ فقط ۲۷ واحد تصفیه‌خانه آب شهری در سطح کشور تأسیس کرد، در حالی که در جمهوری اسلامی تعداد تصفیه‌خانه‌های آب شهری هم‌اکنون به ۱۸۰ واحد رسیده است. طول شبکه جمع‌آوری فاضلاب در سال ۱۳۵۷ فقط ۲۸۰۰ کیلومتر بود که این میزان در جمهوری اسلامی هم‌اکنون حدود ۵۵ هزار کیلومتر رسیده است.

انرژی‌های نوین

اکنون اغلب کشورهای پیشرفته به دنبال تغییر انرژی هستند به طوری که آمریکا بیش از ۲۰ درصد انرژی برق خود را از طریق انرژی هسته‌ای تامین می‌کند و ایران نیز در این مسیر وارد شده است.

یکی از دلایل اختلاف ایران و آمریکا نیز همین موضوع است و برخی کارشناسان بر این باورند به دلیل این‌که در یک قرن گذشته کشورهای غربی به خاورمیانه برای تامین انرژی وابستگی داشتند، اکنون اجازه توسعه انرژی هسته‌ای به هر کشوری را نمی‌دهند تا با پایان منابع زیرزمینی، کشورهای خاورمیانه به غرب محتاج باشند.

 از سوی دیگر برخی کشورهای اروپایی در زمینه انرژی‌های نو پیشرفت زیادی داشتند و ایران نیز اکنون به دنبال توسعه در این بخش است. ارزانی انرژی برق در ایران باعث شده تا آن‌طور که ایران ظرفیت پیشرفت در بخش انرژی‌های نو داشت، توسعه نیابد اما اکنون بسیاری از مشترکان به دنبال انرژی‌های نو هستند و سرمایه‌گذاری در این بخش افزایش یافته است.

محمدحسین علی اکبری - اقتصاد / روزنامه جام جم