آیا مساجد جایگاه واقعی خود را در جامعه از دست داده اند؟

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم،‌ مسجد در هر محله‌ یا منطقه‌ای، ظرفیتی گرانبها در راستای ارتقای سطح فرهنگی و حل معضلات اجتماعی است، همچنان که در صدر اسلام نیز کارکردی چندجانبه داشت. بنا بر گواه تاریخ، پیامبر بزرگوارمان در هر مکانی که برای اولین بار حضور می‌یافت، مسجدی بنا می‌کرد. در واقع زیر ساخت و عامل اصلى همه تحولات فردى و اجتماعى در سیره نبوى، مسجد بود، نشان به اینکه اولین اقدام آن حضرت در بدو ورود به مدینه، تأسیس مسجدی بود که اکنون با عنوان مسجدالنبی از آن یاد می‌شود. اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام نیز به تبعیت از سیره نبوی، نگاه وسیعی به این مکان مقدس داشتند و از مسجد به عنوان پایگاهی عبادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حتی نظامی بهره می‌بردند. به عنوان نمونه، مسجد کوفه در قلب مرکز زمامداری امیرالمؤمنین علیه‌السلام دارای چنین موقعیتی بود؛ مسجدی که در و دیوار آن، گواه خطبه‌های  شورانگیز آن امام بزرگوار است.

در دوران معاصر، یعنی دوران شکل‌گیری نهضت امام خمینی (ره) و به دنبال آن، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مساجد به عنوان پایگاه‏‌های مردمی نقش بسیار مهمی را در راستای پیشبرد اهداف انقلاب برعهده داشتند. رهبر کبیر انقلاب اسلامی همواره مساجد را محور پیروزی‌های بزرگ معرفی می‌کردند و خود تأکید داشتند «این مساجد بودند که این پیروزى را براى ملت ما درست کرد.» (صحیفه امام، ج‏13،ص15)  در نگاه ایشان، مساجد محلی برای قیام به حق تلقی می‌شد تا جایی که فرمود «جنگ‌هایى که در اسلام مى‌‏شده است، بسیارى از آن از مسجد طرحش ریخته مى‌‏شد.» (صحیفه امام، ج‏8) و نیز جایی دیگر فرمودند «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت‌هاى اسلامى بود.»

سوگوارانه در سالیان اخیر با وجود اهمیتی که این پایگاه عظیم مردمی در راستای تقویت پایه‌های عبادی، فرهنگی و اقتصادی دارد، شاهد کاهش کارکرد آنها در محلات بودیم تا زمانی که شیوع ویروس کرونا در این سه سال اخیر بهانه‌ای برای ورود جدی مساجد به عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی محلات را فراهم کرد؛ به این ترتیب پس از مدت‌ها کیفیت کارکرد مساجد را در صحنه عمل مشاهده کردیم.

حال در این مجال ابتدا مروری اجمالی بر اهمّ کارکردهای مساجد در سه سطح فرهنگی‌، اجتماعی و اقتصادی خواهیم داشت، در وهله بعد نگاهی آماری به فعالیت‌های مساجد در این سه ساحت می‌اندازیم، سپس به معرفی برخی آسیب‌ها و چالش‌های مساجد پرداخته و بعد راهکارهایی را برای تقویت کارکرد مساجد ارائه می‌دهیم.

کارکرد فرهنگی
همان‌طور که اشاره شد، مساجد از صدر اسلام تا کنون دارای کارکرد اجتماعی و فرهنگی با محوریت اقامه نماز بوده است. هدف از فعالیت‌های فرهنگی، تقویت باورهای دینی و اعتقادی در نمازگزاران و مردم محله است. در این راستا، از ابزارهای روز همچون فضای مجازی گرفته تا قالب‌های هنری می‌توان به عنوان ابزار انتقال مفاهیم دینی و فرهنگی یاد کرد. فعالیت‌های فرهنگی بسته به نوع مخاطب آن، دارای تنوع است، اما در هر صورت، محوریت آن باید مبتنی بر اقامه نماز و ارزش‌های ناب اسلام باشد؛ متأسفانه گاهی فعالیت‌های فرهنگی که در مساجد شکل می‌گیرد، هیچ تناسبی با ارزش‌های دینی و انقلابی ندارد و بلکه در مقابل آن قرار دارد و سبب هتک حرمت خانه خدا می‌شود که در جای خود محل بحث است؛ به عنوان مثال برگزاری مراسم‌های خارج از عرف به بهانه جذب نمازگزار به مسجد، از جمله ایام ولادت‌ها و شهادت‌ها که گاهی با موسیقی و یا برهنه شدن برای سینه‌زنی همراه است. در یک نگاه کلی، فعالیت‌های فرهنگی شامل نماز جماعت، قرائت قرآن، آموزش تلاوت و بیان تفسیر قرآن، انواع آموزش‌های هنری شامل سرود، نمایش، هنرهای تجسمی، سخنرانی، مشاوره معنوی، جلسات پرسش و پاسخ و سایر موارد است.

کارکرد اجتماعی
هدف اصلیِ از تقویت کارکرد اجتماعی مساجد، حل مشکلات اجتماعی محلات و ارتقای سبک زندگی در بستر خانواده‌ها و حل معضلات خانوادگی و نیز افزایش آگاهی سیاسی است. البته این کارکرد در مناطق مختلف، قالب‌های دیگری از جمله کنترل تنش‌های اجتماعی در زمینه حفظ وحدت و تقریب مذاهب به خود می‌گیرد. در یک نگاه کلی، فعالیت‌های اجتماعی در مساجد عبارتند از حل اختلافات مردمی‌، رفع اختلافات خانوادگی، ارتقای سبک زندگی، رشد آگاهی‌های سیاسی، مقابله با تهاجم فرهنگی، امر به معروف و نهی از منکر، برطرف کردن مشکلات مسلمانان، رسیدگی به نیازمندان، عیادت بیماران، ترغیب به امر ازدواج و تسهیل آن و ...

کارکرد اقتصادی
کارکرد اقتصادی مساجد به معنای تأمین نیازهای اولیه نیازمندان محله یا منطقه است. یکی از سنت‌های زیبایی که قبلاً به وفور دیده می‌شد، ایجاد صندوق قرض‌الحسنه و اعطای وام به نیازمندان بود که اکنون  به دلایلی همچون تورم شدید اقتصادی کمی رنگ باخته است.‌ در واقع زمانی که میزان درآمد افراد جامعه کاهش می‌یابد و تورم موجب می‌شود که اشخاص، سطح بیشتری از درآمد خود را صرف امور جاری و متعارف زندگی کنند، در چنین شرایطی از منابعی که پیش از این صرف اموری مانند قرض‌الحسنه می‌شد، کاسته می‌شود. در کنار آن، تهیه بسته‌های معیشتی از دیگر اقدامات مؤثری است که در زمینه تقویت کارکرد اقتصادی مؤثر است. این مسئله از زمان شیوع بیماری کرونا به صورت فزاینده در مساجد شکل گرفت و در قالب نهضت مواسات، ثمرات خاص خود را به همراه داشت. 

اما در این بین عمده نقصان‌هایی که در مساجد وجود دارد، به زیرساخت‌هایی از جمله زیرساخت‌های فیزیکی ــ سخت‌افزاری و نیز زیرساخت‌های نرم‌افزاری و برنامه‌ای  مربوط می‌شود. این موارد سبب بروز چالش‌هایی از جمله عدم جذب حداکثری به ویژه در قشر جوان و نوجوان ما و در سطحی دیگر سبب بروز معضلات اجتماعی و در نگاهی کلی، موجبات افت کارکردهای مساجد را فراهم کرده است.

طبق آمار سازمان تبلیغات اسلامی، ‌72 هزار مسجد و بر اساس آمار دیگری، 80 هزار مسجددر کشور داریم که با این حساب، به ازای حداقل هر 1041 نفر یک مسجد داریم. در این بین شهر سنندج بیشترین میزان مسجد را به خود اختصاص داده است تا جایی که به «شهر مساجد ایران» شهرت دارد. با این وجود،‌ با توجه به موقعیت جغرافیایی و جمعیتی در کشور ما  و طبق آمار سال‌های گذشته مسئولان سازمان اوقاف، باتوجه به جمعیت 75 میلیون نفری کشور، ایران نیازمند حداقل 100 هزار مسجد و ساخت حدود 28 هزار مسجد جدید است که از این مقدار، 2 هزار مسجد باید به جاده‌ها اختصاص یابد.

در حوزه نقصان طراحی و برنامه‌ریزی، شاهد بروز معضلاتی در سطح متولیان امر مساجد هستیم:
از اولین مسائل، عدم تأمین بودجه برای کارگزاران مساجد به ویژه ائمه جماعات است. با توجه به ویژگی‌هایی که برای مساجد برشمردیم، تأمین حقوق و برخی مزایا برای ائمه جماعاتی که علاقه به حضور و فعالیت مستمر در مساجد دارند، نباید چالش‌برانگیز باشد.

مسئله دیگر، شناسایی و جایگزینی ائمه جماعاتی است که مستعد مدیریت و برنامه‌ریزی هستند و در کنار آن، توانایی ارتباط‌گیری با مردم و جذب جوانان به مسجد را دارند. گویا این امر باید بر عهده مراکزی مثل حوزه‌های علمیه و سازمان تبلیغات اسلامی باشد. دلیل ابهام این امر به عدم تنظیم سند ملی مساجد بازمی‌گردد که به گفته مسئولان امور مساجد،‌ به زودی وظایف هر نهادی در این سند مشخص خواهد شد؛ بنابراین در شرایط فعلی با قوانین نانوشته‌ای مواجهیم و در این فضا، هر نهادی سعی دارد گوشه‌ای از کار را به صورت خودجوش بر عهده گیرد. اکنون مساجدی را می‌بینیم که امام جماعتی منفعل دارند که نهایت به یک سخنرانی بسنده می‌کنند و نسبت به مسائل محله یا منطقه بی‌تفاوت‌اند؛ در واقع شور و انگیزه کافی برای فعالیت‌های برون‌مسجدی را ندارند.

اما نکته دیگر و شاید مهم‌ترین چالشی که سایر حوزه‌های فعالیت‌های مسجدی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، موازی‌کاری‌ و عدم هماهنگی و هم‌پوشانی نهادهای مربوطه در امر مسجد است. اکنون «ستاد هماهنگی کانون‌‌های فرهنگی هنری مساجد» زیر نظر وزارت ارشاد، مرکز رسیدگی به امور مساجد،  سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، ستاد اقامه نماز و حتی معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری از جمله مراکز مرتبط با امور مساجد هستند؛ این مسئله سبب چالش در مدیریت واحد مساجد و عدم برنامه‌ریزی دقیق و مؤثر و نیز متناسب با فضای عمومی جامعه شده است.

ماجدی: مشکل مساجد معادله‌ای چندمجهولی است

سید مهدی ماجدی، مدیر فعالیت‌های فرهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم، درباره این دست از چالش‌‌های مساجد گفت: مشکلی که برای مساجد ما پیش آمده است،‌ معادله‌ای چند مجهولی است. اکنون در حوزه علمیه متولی خاصی که ائمه جماعات را آموزش دهد،‌ وجود ندارد. از دیگر سو بسترسازی مناسب برای تربیت ائمه جماعات صورت نگرفته است. در کنار آن، مجموعه‌ای نداریم که متولی تأمین بودجه کارگزاران مسجد به ویژه ائمه جماعات باشد. اگر یک طلبه فعال (که کم هم نداریم) حمایت مادی و معنوی شود، حتماً پای کار می‌آید. ما به عنوان رسیدگی به امور مساجد تهران، کار آموزش ائمه جماعات، هیئت امناء و خادمان مسجد را مدت‌هاست آغاز کردیم. یا در مواقعی بسته‌های چند رسانه فرهنگی در اختیار مساجد قرار می‌دهیم، اما وجود برخی چالش‌ها در زیرساخت‌های ما سبب بروز مشکلاتی در سطح مساجد می‌شود. ضروری است متولیان امر در جلساتی که با هم تشکیل می‌دهند، به یک رویه واحدی دست یابند و وظایف تقسیم‌بندی شود.

واشقانی: مدیریت مساجد باید بر عهده مدیران جهادی و انقلابی باشد

حجت‎الاسلام شیخ علی واشقانی از ائمه جماعات موفق و برگزیده کشوری در گفت‌وگو با ما به عوامل دیگری از ماجرای چالش‌های مساجد اشاره کرده،‌ می‌گوید: علاوه بر موازی‌کاری‌هایی که در امر اداره مسجد شاهدیم، اصلاً نهادهای مرتبط با مسجد نظر و دیدگاه یکدیگر را قبول ندارند. این را در جلسات مشترک‌شان به وضوح می‌بینیم. اگر بخواهیم نظر بنده را که سال‌هاست در بحث مساجد ورود جدی دارم جویا شوید،‌ مخلَص کلام این است که مدیریت مساجد باید بر عهده مدیرانی جهادی، انقلابی و مخلص خدا باشد. وقتی از نزدیک با برخی مدیران مواجه می‌شوید،‌ ملاحظه می‌کنید دنبال ریاست و سفت کردن جای پای خود هستند و روحیه خدمت در آنها مرده است. با نیت خدمت می آیند، اما خروجی کارشان تشنج است.

امام جماعتِ تحمیلی از جهت شرعی محل اشکال است

امام جماعت مسجد امام رضا علیه‌السلام افزود: مساجد ما در هر محله امام جماعت تحمیلی را قبول ندارند،‌ بلکه امام جماعت باید به تأیید مردم آن منطقه باشد. می‌توانم ثابت کنم که امام جماعت تحمیلی از جهت شرعی محل اشکال است. امام جماعتی که مردم شناختی از او ندارند و صرفاً با تحمیل یک نهاد مشخص وارد مسجد می‌شود، نه نماز خودش مورد قبول است و نه مردمی که پشت سر وی نماز می‌خوانند. شما کافی است مروری در ماجرای امیر مؤمنان علیه‌السلام داشته باشید. مگر ایشان در دوران زمامداری ظاهری خویش، خواست مردم را لحاظ نکردند؟ پس پیوند امام با مردم باید رضایت باشد. متأسفانه نهادهای ما مردم را لحاظ نمی‌کنند. از دیگر سو مدیریت مسجد باید با امام جماعت باشد و اوست که تشخیص می‌دهد نیازهای محله چه مسائلی باید باشد. نظر رهبر معظم انقلاب را اگر بخواهید جویا شوید، به همین نکات می‌رسید، نه اینکه بخواهیم نظرات شخصی و نفسانی خود را اِعمال کنیم و از موضع قدرت برای مساجد تعیین تکلیف کنیم. ثابت می‌کنم که در بسیاری از مواضع،‌ نظر متولیان امر مسجد مغایر با اوامر رهبری است. در چنین شرایطی برای مظلومیت این مرد الهی و وضعیت فرهنگ جامعه باید گریست.

با تطمیع و تهدید خواستند امامت مسجد را رها کنم

واشقانی با تأکید مجدد نسبت به اینکه نهادهای مرتبط، مدیریت مسجد را به سلیقه خود انتخاب می‌کنند، گفت: مسجدی که اکنون به نام امام رضا علیه‌السلام در آن فعالیت می‌کنم، به اذعان خود مسئولان از نمونه‌ترین مساجد کشور است که 24 ساعته فعالیت‌های فرهنگی،‌ اجتماعی و اقتصادی دارد و لحظه‌ای درب آن بسته نیست. از زمان طرح ساخت آن، کلنگ به دست گرفتم و با همکاری مردم محله، مسجد را بنا کردیم. جالب است که مدتی من را تحت فشار گذاشتند که باید مسجد را تحویل دهی وگرنه تو را به دادگاه ویژه روحانیت معرفی می‌کنیم! سوگوارانه از تطمیع هم استفاده کردند. اگر درایت هیئت امنای ما و پافشاری ایشان نبود،‌ حقیقتاً همین کار را می‌کردند و فرد مدنظر خود را جانشینم می‌کردند که نه مقبولیت و نه کارایی لازم برای مدیریت مسجد را دارد و از سوی دیگر خروجی کارشان، عمدتاً کاهش کارکرد و کارایی مسجد و کم‌جمعیتی آن است.

باید روحانی فعال به تشخیص مردم روی کار بیاید و بعد به امور مساجد معرفی شود. امام جماعت نباید در سازمان‌ها و نهادها شغل داشته باشد. او باید وقت مطلوب خود را برای مسجد بگذارد نه اینکه وقت مرده‌اش را صرف مسجد کند.

مُقیسه: ناهماهنگی دستگاه‌های مرتبط با مسجد را قبول دارم

حجت‌الاسلام مُقیسه مشاور معاون فرهنگی امور مساجد درباره عدم هماهنگی دستگاه‌های مرتبط با امر مسجد در بروز چالش مساجد گفت: ناهماهنگی دستگاه‌های مرتبط با مسجد را رد نمی‌کنم. باید اذعان کنم این ناهماهنگی‌ها سبب کند شدن روند پیشرفت مساجد شده است،  اما تمام مشکل به این مسئله باز نمی‌گردد. از دیگر سو نباید مساجد را درگیر امور اداری و سیستمی کنیم، چرا که این اماکن مقدس از گذشته به صورت مردمی اداره می‌شد، در عین حال نیاز به نظارت هم هست. پس در واقع جمع بین مردمی بودن و سیستمی بودن ــ حداقل تا حد نظارت ــ باید صورت گیرد. در محله‌ای ممکن است امام جماعتی مقبول مردم باشد که در طراز اسلام و انقلاب نیست. ناگفته نماند از قِبل همین سیستم اداری که برای مساجد در نظر گرفته شده، شاهد پیشرفت‌هایی بودیم. خیلی از مشکلات مساجد در گذشته به دلیل چالش در انتخاب ائمه جماعات و هیئت امنا بود، اما وقتی وارد روند اداری و انتصابات شد، کار سامان گرفت. لذا سعی شد امام جماعت‌هایی که حداقل‌های مدیریت مساجد را دارند، انتصاب کنیم.

متأسفانه گاهی سلایق شخصی و سفارشی در انتصابات دیده می‌شود

وی در پاسخ به انتقاد خبرنگار تسنیم مبنی بر اینکه این انتصابات در عمل، خیلی از مساجد را دچار التهاب و پسرفت کرده است، گفت: نفس فعل انتصاب درست است، اما وقتی در انتصابات مسائلی مثل سلایق شخصی و حتی گاهی انتصابات سفارشی دخیل می‌شود، به طور طبیعی نباید انتظار پیشرفت داشته باشیم. در این صورت آن امام جماعت بین مردم محبوبیت و کارایی لازم برای مدیریت مسجد را ندارد. بنابراین در برخی موارد انتصابات صحیح نبود، اما مسئله انتصاب باید دو سویه باشد؛ مردمی و سیستمی؛ اکنون عمدتاً یک طرفه یعنی سیستمی است. در هر صورت در جایگاهی نیستم که بخواهم مسئولیت این امر را بر عهده بگیرم.

وقتی در انتصابات مسائلی مثل سلایق شخصی و حتی گاهی انتصابات سفارشی دخیل می‌شود، به طور طبیعی نباید انتظار پیشرفت داشته باشیم. در این صورت آن امام جماعت بین مردم محبوبیت و کارایی لازم برای مدیریت مسجد را ندارد.

مقیسه در ادامه سخنان خود درباره اداره کردن مردمی مسجد گفت: وقتی می‌گوییم مساجد به صورت مردمی اداره شوند، به بهترین مدل مسجدداری اشاره می‌کنیم. مساجد موفق، مساجدی هستند که مردمی یعنی فارغ از سیستم‌های اداری مدیریت می‌شوند. پس بهترین کار این است که مساجد به صورت مردمی اداره شوند.  در آن طرح، درباره ائمه جماعات، هیئت امنا و خادمین برنامه‌هایی طرح‌ریزی شده است تا از جهت آموزشی سامان یابند. همچنین بناست با هماهنگی حوزه علمیه، رشته مدیریت مسجد به دروس حوزه اضافه شود تا طلابی داشته باشیم که امام جماعت تربیت شوند. در نهایت اینکه طرح جامعی است و سعی شده تمام نقاط ضعف و قوت دیده شود. امیدواریم به زودی اجرایی و عملیاتی شود.

صداقت: چالش عدم سیاستگذاری کلان در امر مسجد

در این بین، حجت‌الاسلام مجتبی صداقت، مدیر سابق برنامه‌ریزی فرهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد، بزرگ‌‌ترین معضل مساجد را سوای از عدم هماهنگی نهادهای مرتبط با مسجد، در عدم سیاستگذاری کلان نظام در بحث مساجد دانسته، می‌گوید: به نظر من بالاتر از عدم هماهنگی دستگاه‌های مرتبط با مسجد، عدم سیاستگذاری کلان نظام است. هیچ نهادی به کارکرد مسجد اضافه نمی‌کند بلکه قطعه قطعه از آن جدا می‌کند. تنها مردم پای مسجد ایستادند و آن را جهادی مدیریت می‌کنند و اگر مشکلی هم در یک مسجد پیش می‌آید، به دلیل چالش سیاستگذاری کلان و عدم هماهنگی نهادهای مرتبط با مسجد است که سبب اداره سلیقه‌ای این اماکن مقدس می‌شود.

از دولت گرفته تا مجلس، مسجد را به عنوان پایگاه اصلی جمهوری اسلامی محسوب نکرده‌اند. اکنون مسجد گوشت قربانی بین چند تا نهاد شده است. هیچ نهادی به مسجد اضافه نمی‌کند بلکه قطعه قطعه از آن جدا می‌کند.

بنابراین در جمع‌بندی سخنان و نظرات مسئولان و دغدغه‌مندان امر مسجد درمی‌یابیم آنچه سبب کاهش کارکرد مساجد شده، بیشتر به نهادهای حاکمیتی بازمی‌گردد که به طور خلاصه شامل موارد ذیل است:

* عدم سیاستگذاری کلان در امر مسجد از سوی مجلس و دولت و یا عدم پیگیری مصوبات
* عدم هماهنگی و هم‌افزایی دستگاه‌های مربوط به امر مسجد
* موازی‌کاری دستگاه‌های مرتبط با امر مسجد
* عدم مردمی کردن مدیریت مسجد و سیستمی کردن مدیریت آن
* انتصابات سلیقه‌ای و گاهی سفارشی ائمه جماعات از سوی نهادهای مربوطه
* اِعمال نفوذ، قدرت و دخالت سیستم‌های اداری در امر مدیریت مساجد
* انفعال مراکز امر مسجد در انتصاب مدیران انقلابی و جهادی

با این توصیفات وقتی رهبر معظم انقلاب به مسئله افزایش کارکردهای مساجد تأکید دارند، کمترین توقع، ورود دولت و مجلس در راستای بهبود وضعیت موجود مساجد و نیز اصلاح وضع موجود در نهادهای مرتبط با امر مسجد است. تا زمانی که این چالش‌ها و نقیصه‌ها حل و فصل نشود، تقویت کارکرد مساجد امری دور از دسترس است و در این بین، باز هم مردم مؤمن و متدین جامعه متضرر می‌شوند.

البته مدت‌هاست که طرح   «تدوین سند ملی توسعه، گسترش و تقویت نهاد مسجد و سامان بخشی و راهبری آن» از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده است. بنا به پیشنهاد دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوب جلسه 6 مورخ  1399/5/4 ستاد هماهنگی نقشه مهندسی فرهنگی کشور، «سازمان تبلیغات اسلامی موظف است با همکاری دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، سند ملی توسعه، گسترش و تقویت نهاد مسجد و سامان‌بخشی و راهبری آن را از زمان ابلاغ با رعایت چارچوب تدوین اسناد ملی حوزه فرهنگ تدوین و به ستاد هماهنگی نقشه مهندسی فرهنگی کشور ارائه نماید.» اجرای این مصوبه منوط به رعایت الزامات متناظر اعم از عدم اختصاص منابع مالی و تشکیلاتی جدید و عدم مغایرت با مقررات لازم الاجرای مرتبط می‌باشد.» این طرح از سوی  معاون اول رئیس‎جمهور و رئیس ستاد هماهنگی نقشه مهندسی فرهنگی کشور دولت وقت به نهاد مربوطه ابلاغ شد، اما تاکنون از تنظیم سند و اجرای آن خبری نیست جز آنکه سازمان تبلیغات اسلامی مسئولیت تنظیم سند را بر عهده بنیاد هدایت قرار داده است. 

نهایت اینکه در این گزارش بنا بود به راهکارهای افزایش کارکرد مساجد بپردازیم، اما با چالش کم‌کاری و بی‌برنامگی نهادهای حاکمیتی و یا مرتبط با امر مسجد مواجه شدیم. در این راستا سعی بر آن است که در گزارشات و مصاحبه‌های بعدی به این چالش بپردازیم.

انتهای‌ پیام/