چگونگی مقابله با تصویرسازی افراطی و تحجرگرایانه از مشهد

دکتر حسین مهربانی فر، استادیار گروه علوم اجتماعی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی در گفت و گو با خبرگزاری رسا به چند سوال پیرامون هدف قرار دادن مشهدالرضا در تخریب ها و حملات به باورها و ارزش های اعتقادی مردم پاسخ داد و چالش تصویر سازی معقول جهانی را مطرح کرد.

اکنون این گفت و گو پیش روی شما مخاطبین گرامی است:

رسا ـ اسلام هراسی و ایران هراسی عمدتاً با چه هدفی صورت می گیرد؟

اسلام هراسی، ایران هراسی و در کل ارائه تصویری واپس گرا، متحجر و عقب مانده از کشورهای اسلامی به ویژه ایران از چهار دهه پیش آغاز و در سال های اخیر روند شتابانی گرفته است. مهم ترین هدف اسلام هراسی و ایران هراسی غیریت سازی است. ایجاد یک دیگری دور تهدیدآمیز و خطرناک! با خلق دوگانه های مختلفی مانند شرق وحشی-غرب متمدن، خشونت-صلح و آرامش، تعصب-رواداری، عقب ماندگی-پیشرفت، اسارت-آزادی و... . این غیریت سازی طبیعتاً کاربردها و ثمراتی دارد؛ اول این که یک حس رضایت نسبی در مخاطب خارج نسبت به وضعیت موجود کشور خود در مقایسه با تصویرکشورهای اسلامی و شرقی ایجاد می کند، دوم این که وضعیت کشور خود را علی رغم بی عدالتی ها و بحران هایی که ممکن است در نظام سیاسی آن وجود داشته باشد عادی جلوه می دهد و سوم این که حتی اقناع افکار عمومی را به تدریج به منظور تحمیل تحریم های اقتصادی یا جنگ و حمله به کشورهای هدف ممکن می سازد.

رسا ـ پس این گونه تصویرسازی ها بیش از آن که برای ما مصرف داخلی داشته باشد، برای مصرف مخاطب خارجی است؟

بله بیشتر مصرف خارجی دارد در عین این که بر مخاطب داخلی هم بی تأثیر نیست. در واقع این نوع تصویرسازی می تواند به مرور با اقناع افکار عمومی در سطح بین الملل زمینه وضع تحریم های بیشتر و حتی سلطه تدریجی بر یک کشور را فراهم کند. چه این که این تصویرسازی ها غالباً در بستر بازنمایی رویدادهای ناگوار و تاریک در زیست شهری مردم و حتی به طور مستقیم یا غیر مستقیم در پیوند با نظام دینی و حکمرانی آن ها صورت می گیرد.
باید توجه داشت که در این میان چند صباحی است که شهر مشهد بیش از پیش کانون توجه رسانه های جمعی و اجتماعی قرار گرفته است؛ به ویژه در پوشش اخبار و رویدادها و حتی حواشی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی. آن چنان که این بار این تصویرسازی سیاه در قالب یک اثر سینمایی متوجه سوژه ای متفاوت در این شهر شده است. سوژه ای بسیار تاریک که در هم نشینی با مقدس ترین نمادها و نشانه های قرار داده شده و برآیند آن تعمیم یک خشونت فردی و تعصب کور به یک شهر مذهبی و یک جامعه دینی است؛ شهری که کانون آن حرم هشتمین امام شیعیان است.

رسا ـ دلیل تمرکز بر مشهد و رشد این توجه سوگیرانه به آن چیست؟ چه چیز مشهد را متمایز می کند و چرا باید نسبت به آن حساس بود؟

به طور خاص در مورد فیلمی مثل عنکبوت مقدس باید گفت که از آنجا که داستان آن مبتنی بر واقعیتی است که در شهر مشهد اتفاق افتاده، طبیعتاً پرداختن به این شهر موضوعیت پیدا می کند. مسأله این است که چرا چنین داستانی در پیوند با شهر مشهد انتخاب شده و همچنین هدف کلی از بازنمایی های منفی این چنینی از مشهد چیست؟ نوعی از بازنمایی که از چندی پیش شدت یافته و طبیعتاً تکرار آن پس از این نیز در مناسبت ها و قالب های دیگر نیز محتمل است.

به طور کلی باید گفت که شناخت چرایی توجه فزاینده به شهر مشهد و تلاش برای تصویرسازی منفی از آن، در فهم ویژگی های منحصر به فرد شهر مشهد نهفته است؛ ویژگی هایی که یا ما نسبت به آن ها خودآگاه نبوده ایم و یا نسبت به بهره گیری از آن ها به عنوان فرصت های بی نظیر غفلت ورزیده و اساساً همت و اراده ای در فعال سازی این ظرفیت ها و فرصت ها نداشتیم. زمانی که ما در فهم این ظرفیت ها، تصویرسازی مطلوب از آن ها در قالب تولید داستان ها و روایت های جذاب رسانه ای غافل باشیم یا با اظهارات و اقدامات نسنجیده، ناخودآگاه و جاهلانه سویه های منفی را تقویت کنیم، طبیعی است که روایت های جایگزین به فراخور شرایط به دنبال تحمیل خود بر افکار عمومی به ویژه افکار عمومی بین المللی باشند.

نقش خراسان به طور عام و مشهد به طور خاص در طول تاریخ تمدن ایران آن چنان پررنگ است که اغراق نیست اگر آن را پشتوانه تمدنی ایران محسوب کنیم؛ این پشتیبانی وجوه مختلف دینی، فکری، زبانی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را در طول تاریخ برمی گیرد.

وجود مبارک حضرت امام رضا علیه السلام به عنوان هشتمین امام شیعیان که محور اصلی مهاجرت ها به این شهر و رشد و گسترش مشهد کنونی بوده است و موقعیت جغرافیایی آن در شاهراه تاریخی جاده ابریشم به آن موقعیت ممتازی بخشیده است و آن را به کانون ارتباطات دینی و ارتباطات زیارت در ایران تبدیل نموده است. اهمیت بعد ارتباطی این شهر آن هنگام بیشتر رخ می نماید که به پیشینه ارزشمند ارتباطات بلاغی در خطه خراسان و شهر مشهد توجه کنیم. علاوه بر این، این خطه مهد ادبیات و زبان فارسی و ادیبانی است که در رأس آن ها حکیم ابوالقاسم فردوسی می درخشد و شخصیت های فکری، فرهنگی و سیاسی مختلفی در گذشته و حال در آن پرورش یافته اند.

این همه حکایتگر ماهیت فرهنگی- ارتباطی شهر مشهد، وجود قومیت های مختلف و بسترهای گسترده تعاملات میان فرهنگی (زائرین و مجاورین) است. آن چنان که به مشهد ظرفیتی جهان شهری بخشیده که از توان بالایی در جذب و همگرا نمودن فرهنگ ها و قومیت-های مختلف برخوردار است.

بازخوانی و توجه به این جزئیات است که بیش از پیش موقعیت راهبردی بی نظیر مشهد را به عنوان قطب الهام بخش و حرکت آفرین جامعه ایران آشکار می سازد؛ قطب الهام بخش ایرانیت و اسلامیت.

فکر می کنم با این مقدمه کوتاه تا اندازه ای چرایی توجه فزاینده به مشهد و تلاش عناصر خارجی و برخی عناصر داخلی برای ارائه تصویری سیاه، افراطی، متعصب و مملو از خشونت از آن روشن می شود. مشهدالرضا علیه السلام قلب تپنده هویت شیعی ایرانیان است و هدف قرار دادن آن، به معنی تلاش برای ارائه قرائتی خشونت گرا و افراطی از اسلام و به طور خاص شیعه و فضایی دلمرده، تاریک، سرد و بی روح از شهر زیارتی مشهد است.

اسلام هراسی و اسلام هراسی این بار به این دلیل بر مشهد متمرکز شده است که نقطه عزیمت هر دو و تحولات آن مشهد است. شهر مشهد پیوستار ایرانیت و اسلامیت ماست. شهر مشهد هم نماد اسلامیت است و هم ایرانیت. اسلامیت در وجود پربرکت علی بن موسی الرضا علیه السلام و مکاتب فکری موجود و ایرانیت فردوسی و سایر ادبای زبان فارسی و از آن جا که به طور غالب نقطه عزیمت تحولات و پویایی فرهنگی، شهر مشهد بوده است، به همین دلیل هر چه سیاه نمایی نسبت به این کانون پررنگ شود، به کل ایران بسط و تعمیم می یابد.

رسا ـ راهکار مقابله و مواجهه مؤثر با این تصویرسازی های کاذب رسانه  ای چیست؟

ما نباید منفعلانه منتظر باشیم تا اتفاقی بیفتد و بعد واکنش نشان دهیم. بلکه باید در ارائه تصویر مطلوب از مشهد الرضا فعالانه عمل کنیم. اما پیش از هر چیز باید ببینیم که چه درک و شناختی از ظرفیت های مشهد داریم و چه تصویری از مشهد الرضا علیه السلام به دست می دهیم. آیا فهم و شناخت کارگزاران و مدیران شهری نسبت به ظرفیت ها و فرصت های موجود جامعیت لازم را دارد؟ بدون تردید هر تصویری که بخواهیم از شهر به دست دهیم مبتنی بر میزان و کیفیت تلقی و شناختی است که از ظرفیت های آن داریم. این تصویر نه تنها در رتوریک(بلاغت) کارگزاران شهری، خطبا و تریبون داران برجسته شهر بازتاب می یابد، بلکه از طریق تولید فزاینده تولیدات رسانه ای(اعم از رسانه های جمعی و اجتماعی) و صنایع فرهنگی و مهم تر از همه برجسته نمودن محصولات فرهنگی و رسانه ای موجود و بازیابی میراث ملموس و ناملموس فرهنگی این شهر قابل انتقال به مخاطب بین الملل است؛ به عبارت دیگر توجه به مجموعه خدماتی که برند شهر زیارتی مشهد را شکل می دهند، اهمیت می یابد. بر همین اساس برخی راهکارهای کنش گری فعال در تصویرسازی مطلوب رسانه ای از شهر مشهد پیشنهاد می شود:

افزایش شناخت مردم و مسئولین شهری از ظرفیت های فکری، مذهبی، ارتباطی، تاریخی، اقتصادی و سیاسی شهر مشهد ضمن فعال نمودن ظرفیت های علمی و پژوهشی شهر؛

حمایت از تولیدات فرهنگی و رسانه ای(صنایع فرهنگی و خلاق) که روایت های منسجم، جذاب و روشنی از زیارت امام رضا علیه السلام و شهر زیارتی مشهد به دست می دهد در قالب فیلم سینمایی، ویدئوکلیپ، انیمیشن، بازی رایانه ای، کتاب(آثار ادبی مانند رمان و...) و.... ناظر به مخاطب ملی و بین المللی.

برجسته نمودن و تبلیغ حداکثری تولیدات فرهنگی و رسانه¬ای موجود در زمینه سنت و سیره رضوی، روایت مشهدالرضا و ظرفیت های آن.

گسترش گردشگری مذهبی در امتداد زیارت از طریق بازیابی گنجینه ها و میراث تاریخی که غالباً در پیوند با هسته معنایی زیارت تولید شده اند.

توجه به تقویت بلاغت و گفتگومداری در مسئولین شهری و همچنین خطبا و شخصیت¬های سیاسی شهر و موضع گیری هوشمندانه آن ها در مناسبت ها و شرایط مختلف؛ افراد شاخص شهر باید همواره مراقب اظهارات و کیفیت پرداخت خود به موضوعات و مسائل مختلف باشند. آن چنان که اظهارات ایشان مکمل تصویر معارض از شهر نباشد. و باید هوشیار بود که خوانش مؤید خشونت و افراطی گری با اظهارات بی موقع و نسنجیده تقویت نشود!

حرکت به سمت بین المللی شدن شهر مشهد و تقویت دیپلماسی شهری در ارتباط و تعامل مؤثر با کلان شهرهای شاخص کشورهای منطقه و جهان و به اشتراک گذاری ظرفیت های همکاری.

 افزایش تعاملات و تبادلات علمی و فرهنگی دانشگاه ها و مراکز علمی و فرهنگی شهر مشهد با سایر مراکز علمی و فرهنگی بین المللی در قالب نشست های تخصصی، طرح های علمی مشترک و.... و همچنین زمینه سازی برای بسط و گسترش ارتباطات دینی و گفتگوی ادیان با عنایت به سنت و سیره عالم آل محمد علیه السلام./933/