الگوی پیشنهادی شهرسازی اسلامی

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا نشست فقه عمران و شهرسازی با حضور آقای جهانبخش و حجت الاسلام محمد هادی هدایت در سالن شهید دهقانی خبرگزاری رسا برگزار شد.

حجت الاسلام هدایت در این نشست گفت: با بررسی در متون روایی به این نتیجه می‌رسید که زمین از نظر روایات ملکیت ذاتی ندارد بلکه متعلق به همه مردم است و انسان به تبع آثاری که در زمین ایجاد می‌کند مالک می‌شود؛ در شرایط فعلی مشاهده می‌شود بسیاری از اراضی فقط به سبب مالکیت یک فرد مسن بدون ایجاد آثار مسکونی و تجاری نسل به نسل منتقل می‌شود، اما جوان تازه ازدواج کرده که قدرت آباد کردن زمین را دارد از زمین بی بهره می‌ماند و به حومه شهر می‌روند.

وی با اشاره به اینکه اصل زمین به ملکیت در نمی‌آید و به واسطه آثاری که ایجاد شده «تبعا» سبب ملکیت می‌شود گفت: در الگوی پیشنهادی ما که ارائه خواهد شد اگر دولت به هر خانواده هزار متر زمین را بر اساس ملکیت «تبعا» اختصاص دهد تنها دو درصد از ایران پهناور تقسیم می‌شود.

جهانبخش با ارائه نمودار‌هایی، تراکم جمعیت شهری ایران را نامطلوب معرفی کرد و گفت: تراکم نفر در کیلومتر مربع در کشور‌های مختلف دنیا فرق می‌کند که بدترین کشور در این خصوص بنگلادش است و فقط مسکن مهر با میانگین کشور بنگلادش برابری می‌کند؛ البته میانگین تراکم جمعیتی کشور عدد بهتری است؛ طبق نمودار‌ها و نقشه توسعه‌ای کشور بارگذاری متوازنی انجام نگرفته است و عمده سرزمین ما خالی مانده که آسیب‌های زیست محیطی را به همراه دارد.

وی با اشاره به فرهنگ همسایه داری در اسلام گفت: تلفیق آپارتمان نشینی و اجاره نشینی سبب شده اسم همسایه هم به سختی یاد بگیریم چه برسد به برقراری روابط همسایه داری؛ طبق تحقیق اسکار نیومن جرم در ساختمان‌های ۱۲ تا ۳۰ طبقه بیشتر از ساختمان‌های کمتر از ۴ طبقه است.

عضو کارگروه فقه عمران شهری گفت: دو نفر ایرانی در دانشگاه‌های خارج از کشور تحقیقی بر روی روند طلاق در ایران داشتند، زیرا نمودار طلاق در ایران نشان می‌دهد که روند آن همیشه صعودی نبوده و گاه نیز کاهش داشته است؛ طبق تحقیقات این دو نفر این نمودار همبستگی مثبت با قیمت اجاره و مسکن دارد که هرگاه قیمت اجاره افزایشی بوده نمودار طلاق هم شکل صعودی به خود گرفته است.

جهانبخش ادامه داد: اگر سلول ما خانواده باشد خانه‌های کوچک به فروپاشی خانواده کمک می‌کند و شهر‌های خوابگاهی تناسبی با سبک زندگی اسلامی ما ندارد؛ باید هر اندازه که ممکن است محیط شهر به گونه‌ای ساخته شود تا تحقق سبک زندگی اسلامی راحت‌تر امکان پذیر باشد.

وی در ادامه بیان داشت: در روند پر آسیب چهل ساله ساخت مسکن با دست خود بستر‌هایی ساختیم که رسیدن ما به انسان مطلوب را سخت‌تر کرده است؛ این آسیب‌ها بیشتر به خاطر آسیب مدیریت ویروسی است که تصمیمات ما را به جهت خلاف برده است.

جهانبخش با اشاره به ساختار بانک در ایران و غرب گفت: قطعا غرب برای سیستم بانکداری خود در ۵۰ سال آینده برنامه دارد و به طور قطع سیستم فعلی او در آینده تغییر می کند و اگر ما در حال حاضر ناچار به پذیرش سیستم نامطلوب بانکی هستیم باید در آینده برای رسیدن به سیستم مطلوب بانکی برنامه ریزی کنیم؛ ما با ساختاری به اسم بانک مبتلا شدیم که با فتوای فقیه نیز تکان نمی‌خورد و همچنان بانک‌ها نقدینگی خلق می‌کنند.

وی با اشاره به الگوی شهرسازی در شورای شهر سابق تهران گفت: طرحی توسط شورای سابق تهران آماده شد با این ایده که شهر را از ماشین‌ها پس بگیریم و در اختیار عابرین و دوچرخه سوار‌ها قرار دهیم که طبق آن در مرکز ثقل ایستگاه‌های مترو بلندمرتبه سازی صورت گرفت و در فاصله مثلا هزار متری هر ایستگاه همه خدمات لازم ارائه شود و برای ۳۰۰ نقطه تهران نیز جانمایی امر صورت گرفته است که در شهرداری جدید تحت عنوان الگوی جهان اسلام معرفی می‌شود.

کارشناس شهرسازی ادامه داد: توسعه شهری ترانزیت محور که می‌خواهد شهر را از ماشین‌ها پس بگیرد و به عابرین بدهد با این الگو یک آسیب بزرگ دارد، زیرا کسب و کار‌هایی که خارج از محیط بلندمرتبه هستند ورشکست می شوند و قانون بازار محور این را تعیین می‌کند.

وی در ادامه مطرح کرد: این الگو نمی‌تواند اسلامی باشد زیرا بر مبنای جامعه بازار پی ریزی شده است؛ نظام سرمایه داری توانسته ظرفیتی بسازد که بخش خصوصی همه زندگی ما را با خودش همراه می‌کند و به طور طبیعی سرپرست چنین جامعه‌ای، سرمایه دار طماع بخش خصوصی می‌شود نه ولی متصل به حق.

وی با بررسی طرح‌های مشابهی که در جهان برای زندگی خارج از کلانشهر‌ها پیشنهاد شده گفت: تجارب جهانی بسیار قابل بررسی است و به عنوان اولین نمونه داچا معرفی می‌شود که واژه‌ای در شوروی ابداع شد، به این شکل که ویلا‌های برون شهری بین ۶۰۰ متر تا ۱۲۰۰ متر مشخص شد و طی آن ۳ درصد اراضی زراعی را به خانوار‌ها دادند و ۵۳ درصد تولیدات کشاورزی روسیه از این داچا است؛ گفتمان غالب کشاورزی این است که بهره وری زمین‌های خرد پایین است، اما آمار داچا‌ها نشان می‌دهد که زمین‌های خرد بهره بالایی داشته اند.

جهانبخش اظهار داشت: آمار تولید محصولات کشاورزی در داچا‌ها شگفت انگیز است برای مثال ۹۲ درصد سیب زمینی روسیه در داچا تولید می‌شود؛ مردم در داچا زندگی می‌کنند و در کنار سکونت کشاورزی می‌کنند که بیشتر این خانوار‌ها خودشان کار می‌کنند و با صرف وقت کم این کار را انجام می‌دهند و درآمد اصلی خانوار نیست بلکه کمک خرج است؛ فقط  ۸ درصد از ساکنین تنها درآمدشان از داچا است.

وی با اشاره به اشتباه دولت روسیه در ارائه مالکیت زمین داچاها به مردم گفت: ساکنین داچا در خانه خودشان کشاورزی می‌کردند که حرکت تسهیل کننده است و از ۲۰۰۸ مالکیت را به مردم دادند که این اشتباه بود و سبب سوداگری شد؛ در فقه ما هم زمین اولی به تصرف است و سوداگری در زمین و مسکن بسیار مخرب است و تجربه ما در شهرک‌های صنعتی نیز نشان می‌دهد وقتی سند اراضی صنعتی آزاد شد تولیدکننده‌ها برای خرید زمین و احداث صنعت به مشکل برخوردند.

فعال حوزه شهرسازی در ادامه معرفی نمونه‌های موفق جهانی گفت: دهکده‌های مدرنی در چین برای سکونت مردم ساخته شدند که علاوه بر سکونت، کارگاه‌های خانگی را داشتند؛ بسیاری از لوازم جانبی موبایل در روستا‌های چین تولید می‌شوند و یک پلتفرم تااوبااو را احداث کردند و به کسب و کار مردم کمک کردند.

وی با بیان اینکه آدم‌هایی که در حصن زندگی می‌کنند ترسوتر می‌شوند گفت: رژیم صهیونیستی کیبوتص یا دهکده‌های اشتراکی را از پیش از تأسیس ایجاد کرده که از نظر جمعیتی ۴ درصد جمعیت کشور را شامل می‌شود، اما بیش از ۵۰ درصد محصولات را تولید می‌کنند؛ کیبوتص‌ها از نظر فرهنگی هم مؤثر بوده اند که جذب ارتش رژیم صهیونیستی از آنها نشان می‌دهد ۶ برابر بیش تر از جاهای دیگر این رژیم بوده است.

جهانبخت گفت: چرخش مالی درون مجموعه و بنگاه اقتصادی کوچک خلاف سرمایه داری است و برای الگوی مطلوب اسلامی باید از سرمایه داری فرار کرد؛ طرح پیشنهادی ما خانه وسیع است که «دار واسعه» در فقه و روایت ما نیز اشاره داشته و روایتی پیرامون آن آمده است.

حجت الاسلام هدایت در ادامه اظهار داشت: در مسائل کشور به مشکلاتی بر می‌خوریم که پاسخ‌های فقهی می‌خواهد و این نشان می‌دهد حوزه علمیه باید تخصصی فقه نظام برای حل مشکلات کلان جامعه داشته باشد؛ شهر اسلامی یکی از مشکلات جامعه است؛ در فقه عمران شهری مسجد مرکز محله است و مسجد مرکز محله مطرح می‌شود.

محقق حوزه فقه شهرسازی گفت: نگاه دین به ارکان یک شهر جمعیت انبوه همراه با تعاون است و از آیه قرآن «رب اجعل هذا بلد..» می‌توان برداشت کرد امنیت و شکوفایی اقتصادی از ارکان مهم است و باید نگاه به شکوفایی اسلامی داشته باشیم؛ هویت شهر اسلامی بر اساس آیات و روایات شهر اسلامی با روح و فضای اسلام یک تناسب دارد و اسلام برای اقتصاد دستور دارد و برای اینکه درست پیاده شود در یک بازار با روابط خاص باید باشد که در معماری بازار نیز تأثیر دارد.

وی ادامه داد: اصل بسیار مهم فقه اسلامی و معماری اسلامی این است که نباید ذره‌ای دنبال تقلید از بیگانگان باشیم؛ کلیات نظام عمران شهر بحث مساحت شهر است و محدوده حومه شهر نیز مهم است؛ شهر یک مساحت حومه شهر دارد که نباید سکونت در آن اتفاق بیافتد، زیرا نیاز‌های شهر از حومه تعیین می‌شود؛ براساس روایات نهی از تلقی رکبان، متوجه می‌شویم نگاه اسلام به حومه شهر حدود ۲۰ کیلومتر است که بعد از آن خارج از شهر حساب می‌شود.

استاد حوزه و دانشگاه در توضیح قاعده تلقی الرکبان گفت: کسی که از ۴ فرسخ بیرون‌تر رود می‌تواند کالا بفروشد، چون سفر تجاری محسوب می‌شود و در صحیحه یونس ابن عبدالرحمن به این اشاره شده است؛ تلقی الرکبان یعنی عده‌ای کالایی را از روستای مجاور به شهر بیاورند و کسی حق ندارد از آن‌ها برای تجارت بخرد و وقتی تجارت می‌شود که فرد از ۴ فرسخی شهر بیرون برود و این یعنی مبنای تجارت سفر است و وقتی محقق می‌شود که خارج از ۴ فرسخ باشد.

وی افزود: اگر فرد در محدوده ۴ فرسخ برود عنوان سفر تجاری ندارد؛ شهری را ترتیب می‌دهیم و ۲۱ کیلومتر به عنوان حومه شهر قرار می‌دهیم که بیرون از حومه شهر را خارج از شهر می‌دانیم؛ نگاه به ساختمان سازی در روایات نشان می‌دهد ائمه به شدت با عمودی سازی مخالف هستند و در احادیث «تشدید البناء» عبارات آن منتشر شده است؛ خانه‌ای که بیش از ۷ زراع بالا برود تعبیر «افسق الفاسقین» شده است؛

حجت الاسلام هدایت خاطر نشان کرد: در فضای تقلید از غرب، متأسفانه عمودی سازی افتخار شده است و در طرح جدیدی که برای مسکن سازی در حال اجرا است به دنبال ساخت خانه ۷ طبقه هستند.

فعال حوزه فقه شهرسازی گفت: در روایات آمده در خانه انبوه سازی شده شیاطین عبور می‌کنند؛ و خانه‌های بالای ۸ زراع محل عبور شیاطین می‌شوند؛ در خصوص شرایط راهسازی و خانه سازی روایاتی داریم که وقتی حضرت مهدی(عج) ظهور کنند به شدت نسبت به شهرسازی حساس هستند و خانه‌های که سایه بان و پوشش‌های بالا و بالکن دارند را تخریب می‌کنند.

حجت الاسلام هدایت تصریح کرد: در حدیثی از امام صادق آمده «إذا قامَ القائِمُ علیه السلام سارَ إلَی الکوفَةِ فَهَدَمَ بِها أربَعَةَ مَساجِدَ، فَلَم یَبقَ مَسجِدٌ عَلی وَجهِ الأَرضِ لَهُ شُرَفٌ إلّا هَدَمَها و جَعَلَها جَمّاءَ و وَسَّعَ الطَّریقَ الأَعظَمَ، و کَسَرَ کُلَّ جَناحٍ خارِجٍ فِی الطَّریقِ، و أَبطَلَ الکُنُفَ وَ المَآزیبَ إلَی الطُّرُقاتِ، و لا یَترُکُ بِدعَةً إلّا أزالَها و لا سُنَّةً إلّا أقامَها...» که طبق ترجمه آن حضرت مهدی(عج) به شهرسازی بسیار اهمیت می‌دهد و راه وسیع برای شهر ترتیب می‌دهد.

وی عنوان کرد: در احادیث آمده کسی که از راه جلوی خانه یک وجب استفاده شخصی کند انگار در سهم همه جهانیان تصرف کرده است؛ در طرح پیشنهادی ما ۳۰۰ متر بنا و ۷۰۰ متر باغچه دیده شده که در منزل هم کار باغداری و پرورش دام و طیور برقرار باشد، اما امروز بر اساس معماری غلط یک مرغ هم نمی‌توان در خانه نگهداری کرد.

محقق حوزه فقه شهرسازی گفت: در روایتی دیگر با موضوع رعایت نشدن حریم خانه بر فراخی حریم و فراخی خانه دلالت می‌کند؛ حریم باید طوری باشد که خانه نسبت به خانه دیگر امنیت داشته باشد و اهل آن خانه به اهل دیگر خانه اشراف نداشته باشند؛ در خصوص حریم اختصاصی خانه‌ها نیز در روایتی آمده که «والطریق یتشاح علیه أهله فحده سبعة أذرع» و طبق آن همه خانه‌ها باید ۷ زراع باهم فاصله داشته باشند مگر خانه‌ای که همسایه‌ها اختلاف پیدا کنند و با ۵ زراع اختلاف را حل می‌کنیم.

وی با اشاره به ممنوعیت انبوه سازی و تراکم سازی نیز در روایات اهل بیت تأکید کرد: تأکید شده خانه‌ای که در آن سکونت نمی‌کنید نسازید و به واسطه خانه سازی تجارت نکنید و یکی از بحث‌های مهم فساد اقتصادی همین انبوه سازی است؛ توجه به درختان مثمر در روایات زیاد است و قطع درختان مثمر در شهر‌ها ممنوعیت دارد؛ دار واسعه خانه‌های وسیع است که خانه درونگرا است.

حجت الاسلام هدایت با تصریح بر اینکه هدف از خلقت رسیدن به شهر زیبا نبوده، ادامه داد: هدف رشد آدمی است که رشدش از آگاهی و اختیار می‌رسد و میزانی از اختیار را به انسان بخشیده که در محیط رشد کنند.

جهانبخش نیز در ادامه ارائه طرح پیشنهادی خود به عنوان الگوی معماری و شهرسازی اسلامی گفت: محله متشکل از ۴ بخش ۴۰ واحدی پیرامون مسجد است که این خانه‌ها جنبه سکونت داشته که در آن کار به نفع خانوار با سکونت تلفیق می‌شود و شکل واحد‌های تجاری نیز به گونه‌ای است که سبب افزایش دوستی و مودت در جامعه می‌شود.

وی با اشاره به آب مصرفی خانوار گفت: بخشی از آب خانه بدون هیچ فرایندی قابل استفاده دوباره است برای مثال مقدار آبی که صرف شستشوی میوه و غذا می‌شود می‌تواند برای آبیاری درختان صرف شود و بخشی دیگر مانند آب حمام قابل بازیافت است که با استفاده از آن می‌توان در حیاط خانه گودال باغچه تعبیه کرد و از آب بازیافتی درخت و گیاهان را تغذیه کرد؛ حیاط در خانه فرصت تداوم بین نسلی را فراهم می‌کند، زیرا با خانه‌های امروز بچه باید به مهد کودک برود و سالمند به خانه سالمندان، اما در فضای بزرگ خانه هردو می‌توانند استفاده خود را از فضا ببرند.

کارشناس شهرسازی در پاسخ به طریقه اجرای چنین طرحی گفت: تجربه ۴۰ ساله انقلاب نشان داده که مشارکت مردمی توان دستگاه‌های اجرایی را به شدت افزایش می‌دهد؛ بنیاد آوارگان جنگی در دهه ۶۰ وظیفه داشت برای مردم آواره در شهر‌های مختلف خانه بسازد که در طول ۵ سال ۲۵ هزار واحد مسکونی ساخت و در سال ۶۶ تصمیم این شد که با ارائه تسهیلات و حواله به مردم خود آن‌ها وظیفه ساخت را به عهده بگیرند که در طول یک سال ۱۰۰ هزار واحد مسکونی به اتمام رسید و متأسفانه این طرح همان سال نیز خاتمه یافت، زیرا امضا‌های طلایی آن را ناکارآمد کرده و جلوی اختیارات بسیاری را می‌گرفت.

وی ادامه داد: برای اینکه مشارکت مردمی شکل بگیرد می‌توان اول مشاعات و تأسیسات را ساخت و بنا یا بخش عمده‌ای از بنای اصلی را به خود مردم سپرد و وقتی خود سرپرست خانوار منزلش را بسازد احساس تعلق و امید می‌کند؛ قطعات سیمانی به عنوان دیوار دورچین ساخته شده که می‌توان با جفت کردن این بلوک‌ها بدون ابزار‌های بنای یک دیوار را صاف با کمترین مصالح بالا آورد که به عنوان دیوار دورچین استفاده شود و این دست فعالیت‌های تسهیل کننده فراوان است.

جهانبخش در پاسخ به تأمین آب مصرفی شهر‌های پیشنهادی گفت: جلسات کارشناسی زیادی برای این امر صورت گرفته و باید گفت کشور ما سرخرگ آبی مانند نیل و آمازون ندارد که به آن تکیه کنیم، اما مویرگ‌های آبی فراوانی دارد و میزان بارش سالانه نیز نشان می‌دهد که مصرف خانگی یک صدم میزان بارش است.

وی با مقایسه میان ساخت خانه ذیل طرح مسکن مهر با طرح پیشنهاد خود، گفت: بلندمرتبه سازی هزینه‌ای بیشتر از ساخت واحد‌های تک طبقه دارد و برای ساخت یک واحد ۸۰ متری با طرح متداول مسکن مهر با توجه به هزینه مشاعات و فضای سبز لازم، قیمت تمام شده هر واحد ۸۲۵ میلیون هزینه دارد و در طرح پیشنهادی ما با عرصه ۸۲۵ متر هر واحد ۸۲۰ میلیون تومان و با عرصه ۴۰۰ متر نیز هر واحد ۶۰۰ میلیون تومان تمام شدگی قیمت خواهد داشت.

کارشناس حوزه شهرسازی در خصوص مبلغ تأسیسات شهری در طرح پیشنهادی خود تأکید کرد: هزینه لوله کشی آب، برق، گاز و فاضلاب شهری در زمانی که عرصه پهن باشد قطعا بیشتر است، اما می‌توان با مکانیزم‌هایی طوری تأسیسات را اجرا کرد که هزینه کاهش یافته و تعمیرات آن در آینده با کمترین خسارت و هزینه باشد؛ در شهرسازی امروز وقتی لوله آب احتیاج به تعمیر دارد آسفالت تخریب می‌شود و این امر فقط با شهرسازی عالمانه قابل پیشگیری است.

وی در ادامه ابراز داشت: این محاسبات به شرط حذف قیمت زمین بود، اما اگر زمین هزینه داشته باشد قطعا هزینه بالا می‌رود؛ نمونه مشابه ارائه زمین در شهرک‌های صنعتی بود که مالکیت آن با شرکت شهرک‌های صنعتی و عرضه زیاد و سند ندادن سبب شد با یک مبلغ کم بتوان واحد صنعتی احداث کرد، اما در حال حاضر پس از ارائه مالکیت هر متر زمین در شکوهیه نزدیک به سه میلیون تومان شده است؛ شرط واگذاری زمین باید اجاره به شرط احیا باشد.

جهانبخت با اشاره به اراضی موقوفه کشور گفت: با اراضی اوقاف می‌توان ۲۶ هزار زیست شهر احداث کرد که اگر به ازای هر واحد سالی یک گرم طلا از مستأجر زمین اخذ شود ۱۴ برابر درآمد امروز سازمان اوقاف برای این مجموعه درآمد زایی خواهد داشت؛ در مصوبات که هست، سازمان جنگل‌ها و وزارت شهرسازی در تأمین زمین وظیفه دارند.

وی با انتقاد از اینکه شهرسازی و خانه سازی امروز ما جنبه خوابگاه به خود گرفته است، عنوان داشت: هایتک‌ها و اشتغال‌های کوچک مقیاس در محیط خانه می‌تواند سکونت و اشتغال را ترکیب کرده و خانه‌ها را از خوابگاهی بودن درآورند؛ حتی غول صنعت که پالایشگاه است در مقیاس خانگی عرضه شده و یا محصولات چرمی دستساز که بسیار مشتری دارد.

کارشناس حوزه شهرسازی اسلامی در ادامه افزود: برند‌های جهانی کارخانه بزرگ احداث نمی‌کنند بلکه برای نمونه کمپانی زارا ۲۰ میلیون بنگلادشی را به نوعی استثمار کرده که در خانه و کارگاه‌های کوچک دستدوز‌های با کیفیت تولید می‌کنند و ما می‌توانیم با مکانیزم‌های غیر استثماری طوری عمل کنیم که شرکت‌های تکنولوژی یا عرضه کننده‌های بزرگ وکیل مردم شوند.

وی در پایان خاطرنشان کرد: حاکمیت باید زنجیر‌هایی که جلوی رشد انسان را می‌گیرد بازکند، زیرا توسعه تکاثری افراد را اسیر کرده و مردم را از سرپرستی خارج می‌کند و مانع تحقق حاکمیت دینی می‌شود؛ بسیاری از ظرفیت‌های فعال نشده وجود دارد که می‌توان خانه‌های مسکونی را به محیطی پرنشاط برای تولید، اقتصاد و تربیت نسل موفق و مدافع دین تبدیل کرد.