پاسخ به برخی شبهات درباره ساخت خانقاه

 به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، آموزه‌ های عبادی اسلام از اهمیت بالایی برخوردارند و برای انجام بهتر اعمال عبادی شرایط و آداب خاصی وجود دارد؛ از جمله مسجد که از مهم‌ترین مکان‌‌های عمومی عبادت بوده و از صدر اسلام وجود داشته است. علاوه بر این در مسیر تقرب به خداوند و فهم آموزه‌‌های قرآن، تمسک به  قرآن ناطق یعنی اهل‌ بیت علیهم‌‌السلام نیز برای ما موضوعیت دارد، به همین دلیل توسل، جایگاه ویژه‌ ای پیدا می‌‌کند؛ بنابراین علاوه بر مسجد مکان‌‌های دیگری نیز مانند امامزاده‌ها و حسینیه‌ها نزد مسلمانان به خصوص شیعیان تقدس دارد.

ادیان و مذاهب دیگر نیز مکان‌هایی برای انجام عبادات ومراسم مذهبی خود دارند؛ مثل کلیسا درمسیحیت و خانقاه در تصوف با توجه به اینکه خانقاه تنها محل عبادت صوفیان است و آن را مقدس می‌‌شمرند، سوال این است که تفاوت بین خانقاه و حسینیه چیست و چرا ساخت خانقاه بدعت محسوب می‌شود؟

پاسخ

برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید معنای تصوف، بدعت و نیز جایگاه خانقاه و حسینیه نسبت به مساجد روشن گردد.

تصوف جریانی است که در قرن دوم هجری با هدف تهذیب و کمال نفس در میان جامعه اسلامی پدید آمد. در آغاز با معنویت، رفتارهای زاهدانه و آداب سیر و سلوک باطنی همراه بود؛ ولی در طول تاریخ دچار انحرافات زیادی شد. صوفیان پیش از پیدایش خانقاه از مساجد برای عبادت و ریاضت خود استفاده می‌ کردند، بعدها چون راه و روش صوفیان سر از آداب خلاف سنت و شریعت درآورد، اجتماع خود را از دیگر مسلمانان جدا نموده و عبادات و آداب و رسوم خود و حتی تعلیم وتربیت را در مکانی به نام خانقاه بجا می‌آوردند. اولین خانقاه به دست یک فرمانروای مسیحی در رمله شام به منظور استراحت صوفیان ساخته شد و به مرور زمان گسترش یافت؛ تا جایی که تبدیل به مکانی برای گردهمایی صوفیان و مریدپروری آنان شد.

  بدعت از ریشه" بدع " به معنای نوآوری است و در اصطلاح پدید آوردن چیزی در دین، که ریشه‌ای در قرآن و سنت ندارد را بدعت می‌‌گویند.

جایگاه مسجد

مسجد، اولین مکان عمومی مهم است که در صدر اسلام و به دستور پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برای عبادت مسلمانان ساخته شد و علاوه بر عبادت، محل ترویج علم، تبادل افکار و حل مشکلات سیاسی و اجتماعی مردم بود. در قرآن و روایات تاکید زیادی بر رونق دادن به مساجد شده است؛ چنانکه خداوند در قرآن می‌فرماید : «إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ (1) به درستی که مساجد خدا را تنها کسی آباد می‌کند که به خدا و روز جزا ایمان دارد.» همچنین امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند : «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ لَمْ يُوَقِّرِ اَلْمَسْجِدَ (2) ملعون است، ملعون است کسی که به مسجد احترام نگذارد».

اینگونه تعابیردر قرآن و روایات نشان از اهمیت فراوان  مسجد دارد. البته مسجد نیز باید دارای شرایطی باشد تا مصداق مکان مقدس قرار گیرد؛ چنانکه مسجد ضرار چون پایگاه منافقان در مدینه و مرکز ایجاد دودستگی در میان مسلمانان بود به دستور پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ویران شد.

جایگاه حسینیه

هدایت امت اسلامی در گرو تمسک به دو رکن مهم یعنی قرآن و عترت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم است. قرآن یکی از راه‌های رسیدن به رستگاری را توسل به اهل بیت علیهم‌السلام دانسته و می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ... (3)ای کسانی که ایمان آورده‌اید از خدا بپرهیزید و وسیله‌ای برای تقرب به او بجویید».

وسیله یعنی رسیدن به چیزی با میل و رغبت.(4) در روایات، مصادیق مختلفی برای وسیله ذکر شده است از جمله این که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم می‌فرمایند: «منْ أَطَاعَنَا أَطَاعَ اَللَّهَ وَ نَحْنُ اَلْوَسِيلَةُ إِلَى اَللَّهِ (5)  هر کس ما را اطاعت کند خدا را اطاعت کرده است و ما وسیله‌ای به سوی خدا هستیم.» بنابراین توسل به اهل‌ بیت علیهم‌السلام نردبانی به سوی کمال است. یکی از مصادیق محبت وتوسل به ایشان ذکر فضایل و یادآوری نام و راه ایشان است. حسینیه‌ها به این منظور ساخته شده‌اند. حسینیه محلی است برای اقامه مراسم معنوی مسلمانان، مانند عزاداری اباعبدالله الحسین علیه‌السلام و دیگر مجالس دینی، علاوه بر این کاربردهای دیگری نیز دارد و معمولاً در کنار مساجد ساخته می‌شود تا دسترسی اقشار مختلف مردم به اینگونه اماکن برای انجام کارهای فرهنگی و مذهبی به سهولت انجام گیرد.

جایگاه خانقاه

خانقاه مکان اجتماع صوفیان برای عبادت، خلوت نشینی و تزکیه نفس است. در طول تاریخ صوفیه، عواملی باعث شکوفایی یا افول خانقاه‌ها شده است؛ مانند اینکه زمانی توجه حاکمان و عالمان به صوفیه زیاد می‌شده یا اینکه درزمانی به علت بدعت‌هایی که درآنجا صورت می‌گرفته رو به افول بوده است. خانقاه‌ها درقرن 4ق گسترش یافتند.(6)

نظام خانقاهی برای جدایی صوفیان از مساجد شکل گرفت و به تدریج مقدمه شکل‌گیری سلسله‌های بزرگ صوفیه شد. هریک ازخانقاه‌ها آداب مخصوصی دارند که صوفیان لازم است آن آداب را برای ورود و ماندن در آنجا رعایت کنند.

با توجه به این مطالب می‌توان گفت خانقاه گرچه نزد صوفیان تقدس دارد و محل تزکیه نفس و عبادت و حتی تعلیم و تربیت است؛ ولی به علت ورود آداب و رسوم ساختگی مثل آداب تشرف، سماع و اذکاری که خود آنها وضع کرده‌اند، جایگاه خود را از دست داده و مورد مخالفت علمای اسلام قرار گرفته است تا جایی  که حتی حضور در خانقاه و اجتماع صوفیان را جایز نمی‌دانند. بر خلاف حسینیه‌ها که به عنوان مرکز ترویج دین اسلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده ومشروعیت دارند؛ خانقاه محل ترویج بدعت است و جایگاهی در دین ندارد.

نتیجه

خانقاه به عنوان محل عبادت صوفیان، یکی از انحرافات وارد شده درتصوف است. ساخت چنین مکانی در هیچ منبع دینی اشاره نشده، بلکه در مقابل مسجد قرار می‌گیرد. مسجد، بهترین مکان عبادت و مورد سفارش دین اسلام است اما نزد صوفیان قدر و اعتباری ندارد. خانقاه با توجه به شباهتی که با مسجد ضرار در جهت تفرقه افکنی مسلمانان دارد، مورد تایید اسلام نیست؛ بنابراین ساخت چنین مکانی نوعی بدعت‌ گذاری در دین است در حالی که دین اسلام از همان آغاز با بدعت‌ها مبارزه نموده است.

از دیگر سوحسینیه مکانی عمومی در جهت احیای شعائراسلامی است که نه تنها موجب کم رنگ شدن حضور مردم در مسجد و تفرقه میان مسلمین نشده‌، بلکه زمینه اجتماع مسلمانان را در شرایط مختلف فراهم می‌کند و موجب اتحاد، همبستگی و مشارکت مردمی برای سهولت انجام امور مذهبی و احیای شعائراسلامی می‌شود؛ به همین دلیل در اسلام ساختن حسینیه جایز شمرده شده و از ساختن خانقاه و حضور درآن نهی شده است.

1.سوره توبه (9)، آیه ۱8

2.حرالعاملی، محمد‌بن‌الحسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لاحیاءالتراث، ج  ۱۶، ص ۲۸۱

3.سوره مائده (5)، آیه  35

4.راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن کریم، مرتضوی، تهران، ج4، ص455

5.مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، چاپ سوم، 1403، ج25، ص22

6. دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص422

منابع جهت مطالعه بیشتر:

  مجموعه آثار/ شهید مطهری ، ج ۱۴

طبقات الصوفیه/ خواجه عبدالله انصاری هروی

تاریخ خانقاه در ایران/ محسن کیانی

نویسنده: زهرا مهرابی