آسیب‌ زدایی تربیتی با الگو پذیری از سیره رضوی

بهترین برنامه‌ای که برای زدودن آسیب‌ها و آموزش صحیح تربیتی قابل استفاده و بهره‌برداری است، مهارت‌ها و تاکتیک‌هایی است که امامان معصوم علیهم‌السلام به عنوان کامل‌ترین انسان‌ها ارائه داده‌اند.

در میان ائمه‌علیهم‌السلام، سیره رفتاری و گفتاری امام رضا‌علیه‌السلام دارای تعالیمی است که به‌کارگیری آنان در سبک زندگی، می‌تواند موانع آسیب‌زای تربیتی را برطرف و فرد و جامعه را به سرمقصود کمالی برساند. روابط اجتماعی، مهارت مردم‌داری، دوست‌یابی، آسیب‌شناسی روابط، مهارت همسرداری و تربیت فرزند از جمله مهارت های زندگی در سیره رضوی است. در ادامه به برخی از این تعالیم مهارتی پرداخته و مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.

خانواده در سیره رضوی

خانواده، از مهمترین و اولین کانون‌های تربیتی است. این کانون حیاتی، نقش به‌سزایی در الگو شدن و آموزش دادن رفتارها و میزان‌های اخلاقی و اجتماعی دارد.

1- ازدواج و همسرداری

در فرهنگ جامع رضوی، اولین معیار شکل‌گیری خانواده توحیدی، ازدواج و انتخاب همسر با ایمان است. آسیبی که امروز جوامع اسلامی را فرا گرفته و استمرار آن می‌تواند عواقب مخربی برای امنیت اخلاقی و کاهش جمعیتی جوامع به‌دنبال داشته باشد، ازدواج‌گریزی جوانان به بهانه‌های مختلف است. ازدواج‌گریزی که می‌تواند آسیب‌زا و فاسد کننده جامعه و رواج بی‌بندباری‌های اجتماعی باشد. امام رضاعلیه‌السلام ازدواج و انتخاب همسر با ایمان را عامل مهمی در تربیت و برپایی امنیت اخلاقی جامعه می‌داند. همسری که اگر ملاک‌های دینی و ایمانی مانند عفت، حیا، اصالت خانوادگی، تقوا و پاکدامنی در او باشد، تربیت فرزندانی با ایمان و صالح و به تبع آن شکوفایی جامعه را در زمینه‌های مختلف تضمیتن می‌کند.

در روایتی از امام رضاعلیه‌السلام به نقل از امام باقر‌علیه‌السلام آمده است که: «زنی از امام باقرعلیه‌السلام پرسید: خدا کارت را سامان بخشد من خانمی «متبتله» هستم، امام فرمود: منظورتان از تبتل چیست؟ او جواب داد به این معنی است که هرگز ازدواج نخواهم کرد، امام پرسید: چرا؟ او گفت: می‌خواهم با این کار فضیلت و منزلتی به دست آورم، امام فرمود: از این تصمیم بازگرد، اگر بی‌همسری فضیلت بود، فاطمه به آن شایسته‌تر از تو بود.»[1] این روایت نشان می‌دهد که ازدواج پایه اصلی برای سعادت و کمال است و بدون آن این امر تحققش بسیار دشوار است. کمالی که در گرو عمل صالح و انجام تکالیف و فرامین الهی می‌باشد. در روایتی دیگر، حضرت نماز فردی که همسر داری برتر از فردی مجرد می‌داند: «دو رکعت نمازی را که فرد متاهل می‌خواند، برتر از عمل فرد مجردی می‌دانندکه شبها تا به صبح شب زنده داری کند و روزها را روزه بگیرد.»[2] این روایت نشان می‌دهد فردی که همسر دارد ایمانش کامل‌تر و راه رسیدن او به قله معنویت و کمال هموارتر است.

2- خوش‌خلقی و حفظ کرامت همسران

پس از تشکیل خانواده، امام‌علیه‌السلام، شناخت روحیه همسر، اکرام او و اهمیت به مسائل جنسی او را نقش مهمی در تربیت و جلوگیری از مشکلات و آسیب‌های فردی و اجتماعی می‌داند.[3] زیرا شناخت خصوصیات روحی و روانی همسر، عاملی برای تداوم زندگی و تکامل معنوی است؛ زیرا غفلت از آن دست یابی به تعادل و آرامش روحی را مختل می کند و در نتیجه فرد را پیوسته با ناراحتی، تعارض و ناهماهنگی مواجه می سازد.[4] بنابر این اگر مرد به روحیات عاطفی و اخلاقی همسر خود شناخت کافی داشته باشد تلاش می‌کند تا خواسته‌های عاطفی همسرش را در فضای خانواده تأمین کند، در نتیجه این آرامش، به فرزندان نیز انتقال یافته و خانواده در بستری امن و آرام در جهت رشد و شکوفایی حرکت می‌کند. در روایتی دیگر امام علیه‌السلام اهمیت به مسائل زناشویی و جنسی همسر را بسیار مهم شمرده و آن را عاملی برای حفظ پاکدامنی همسران برشمرده و تارک آن را گنهکار می‌داند.[5]

در پاره‌ای از روایات نیز از آراستگی همسران برای زنان برای حفظ ایمان، سخن به میان آمده است: «... رنگ کردن مو و آراستگی و آمادگی از چیزهایی است که پاکدامنی زنان را افزون می‌سازد و زنانی که پاکدامنی را رها کرده‌اند همسرانشان، خود را برای ایشان آماده نکرده‌اند.»[6] در برخی روایات نیز آمده که بخشی از وقت شبانه‌روزی خود را به تفریحات سالم و لذت‌های مشروع قرار دهید[7] که یکی از این لذت‌های مشروع خانه و خانواده است. این سخنان به قدری مهم است که نشان می‌دهد تنها راه جلوگیری از عواقب آسیب‌زای اخلاقی در جامعه، رعایت چنین دستورات تربیتی نسبت به خانواده است.

لقمه حلال و نقش آن در آسیب‌زدایی تربیتی

روايات زيادی از تأثير منفی مال حرام و حلال بر روح و روان انسان خبر داده است. مال حلال و حرام نقش به‌سزایی در سعادت و شقاوت فرزندان دارد. آیت‌الله مظاهری در این باره می‌فرماید: «غذای حلال در آن وقت (انعقاد نطفه) تأثير عجيبی روی بچه دارد چنانچه غذای حرام در شقاوت اولاد تأثير عجيبی دارد... غذای حرام، مال حرام، از هر آتشی بدتر است اگر نطفه بچه منعقد شود از غذای حرام رستگار شدن او كاری است بس مشكل.»[8] در فرهنگ رضوی کسب روزی حلال بسیار سفارش شده به‌گونه‌ای که امام رضا علیه‌السلام کسب آن را در پاره ای از وقت شبانه‌روز ضروری[9] و پاداش آن را برتر از مجاهدان در راه خدا برشمرده‌اند.[10] آن حضرت، راه جلوگیری از گناه معیشتی را، قناعت می‌دانند که نهادینه شدن آن را در خانه و خانواده مساوی با زدودن اندوه و غصه از همسر و تقدیم آسایش و آرامش به او می‌داند.[11] امام در جمله‌ای عالمانه و راه‌گشای تربیتی و آسیب‌زدا نیز از سخت‌گیری و افراط در معیشت خانواده نهی و آنها را عامل فساد و انجام دهنده را دشمن خداوند برشمردند.[12]

برنامه‌ریزی برای تربیت

از نگاه امام رضا علیه‌السلام نام نیکو برای فرزندان، خواندن اذان و اقامه در گوش نوزاد، شیر مادر ازدیگر عواملی است که در شکل‌کیری شاکله شخصیتی کودک تاثیر دارد.

نویسنده: محمد زاهدی مقدم 

پی‌نوشت:

[1] بحارالانوار، ج 14، ص23

[2] مسند الامام رضا(ع)

[3] عیون الاخبارالرضا (ع)، شیخ صدوق،ج2، ص42

[4] شرفی، مهارت های زندگی در سیره ی رضوی، ص84.

[5] مجلسی، بحارالانوار، ج72، ص221.

[6] بحارالانوار، ج73، ص100.

[7] همان، ج75، ص 346.

[8] مظاهری، حسين، تربيت فرزند از نظر اسلام، انتشارات ام ابيها، 78، ص 43 و 50.

[9] بحار، ج75، ص 346.

[10] وسائل الشیعه، ج12،ص143.

[11] مسند الامام رضا (ع)،ج1، ص269

[12] سفینه البحار، ج 1، ص 615

[11] مسند الامام رضا (ع)،ج1، ص269.