تحولات حوزه علمیه قم؛ از باز تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی

شیخ عبدالکریم که مدارج عالی علمی و اخلاقی را نزد استادان سرد و گرم چشیده­ای چون آیات عظام آخوند خراسانی، طباطبایی یزدی، فشارکی اصفهانی و محمدحسن شیرازی گذرانده و از تجربیات آنان بهره گرفته بود، در ابتدای قرن چهاردهم به اقدامی تاریخ­ساز دست زد و حوزه­ی علمیه­ی قم را تأسیس کرد. در پی این اقدام، عالمان بلندآوازه با انگیزه­ی پشتیبانی از مرکز علمی شیعی و طلاب مستعد با هدف بهره­گیری از آن، فوج­فوج رهسپار قم شدند و در تقویت این نهاد علمی مذهبی کوشیدند.

شیخ عبدالکریم که اینک به شیخ مؤسس شهرت یافته بود، تنها به تأسیس مرکزی علمی بسنده نکرد، بلکه با هدف تعالی و ترقی آن، به اقدامات فرعی مهمی دست زد: برنامه‌­ریزی به منظور تربیت صحیح طلاب و فضلا، تعیین مستمری ماهیانه برای طلاب و پشتیبانی مالی از آنان، برقراری آزمون برای طلاب تازه‌وارد به منظور تشخیص و جداسازی طلاب باانگیزه و مستعد از غیر آنان، تخصصی کردن علم فقه و اهتمام در جهت یادگیری زبان انگلیسی توسط طلاب. تلاش آیت‌الله تنها بر حوزه­ی علمیه و آبادانی فیزیکی و فکری مدارس آن متمرکز نشد، بلکه ایشان به عمران و آبادی شهر قم و رشد و رونق این شهر عالم­پرور نیز توجه کرد و ساخت بیمارستان و بنای سد و سیل­بند را نیز در دستور کار خود قرار داد. حوزه‌ی علمیه‌ی قم در عهد آیت‌الله حائری که مقارن با دوران خفقان پهلوی اول و اوج فشارها نسبت به دین و روحانیت بود، دوره‌ی بسیار سخت و مشقت‌باری را پشت سر گذاشت.

رژیم برای اینکه حوزه­ی علمیه را تحت نظر داشته باشد، با پیاده کردن برنامه­‌هایی خاص، درصدد برآمد آن را به تعطیلی بکشاند؛ ازجمله وزارت فرهنگ رژیم، امتحانی برای طلاب برقرار کرد تا در پوشش آن بتواند طلاب علوم دینی را محدود و آنان را به ترک لباس روحانیت وادار کند. ازاین‌رو شیخ مؤسس به منظور حفظ و ارتقای این حوزه‌ی نوپا تلاش کرد تا آن را در حد امکان از تنش‌های سیاسی دور نگاه دارد و کوشید با حزم و دوراندیشی خود، کید توطئه­گران را خنثی و ناکارآمد کند. تا زمانی که ایشان در قید حیات بود، با هوشیاری و تدبیرش بر نقشه­‌های رژیم غلبه کرد و رژیم نتوانست به اهدافش در براندازی حوزه­ علمیه و ریشه­کن کردن اعتقادات مردم شیعی ایران دست پیدا کند.

با وفات شیخ مؤسس، زعامت حوزه بر عهده‌ی آیات عظام سیدمحمدتقی خوانساری، سیدصدرالدین صدر و سید محمدحجت کوه­کمری مشهور به مراجع ثلاث قرار گرفت. این سه مرجع طی هشت سال زعامت مشترک بر حوزه­ی علمیه­ی قم، هر یک متصدی مقام فتوا نیز بودند و در جهت حفظ کیان حوزه‌ی تازه تأسیس تلاش کردند. انتظار این بود که در مقطع مذکور، حوزه­ی علمیه با محوریت زعمای خویش، در ابعاد مختلف، ترقی کند و رو به جلو گام بردارد، اما عللی چند ازجمله تعدد مدیریت حاکم بر حوزه و تلاش عوامل حکومت پهلوی در تفرقه ­افکنی بین دوستان و جهل برخی از نیروهای داخل، باعث شد حوزه­ علمیه­ قم نتواند سیر پیشرفت خود را همچنان ادامه دهد و این حوزه بر مواضع پیشین خود متوقف ماند. وضع نابسامانی این­چنین، همه را بر آن داشت در انتظاری فعالانه، برای سپردن زعامت حوزه به مدیری عالم و توانمند و مدبر تلاشی مضاعف کنند و از هر اقدامی در فراهم آمدن این مهم دریغ نورزند.

با ورود آیت‌الله بروجردی به قم، حوزه‌ی علمیه دوباره رونق گرفت و شور و نشاط علمی در آن پدیدار شد. ایشان برای سرعت‌­بخشی به تعالی حوزه و جبران سال­های از دست رفته، اصلاحات مهمی را در دستور کار خود قرار داد. آیت­‌الله بروجردی تلاش کرد تا نواقص باقی‌مانده از برنامه‌ی شیخ مؤسس در تنظیم برنامه‌ی حوزه‌ی علمیه و دروس آن را رفع کند. ایشان برقراری نظام پرداخت کمک مالی به طلاب علوم دینی را وجهه­ی همت خویش قرار داد و برنامه‌ی پرورش طلاب مستعد و تبدیل آنان به علمای بزرگ را اجرا کرد. نگاه وی به دین و حوزه­ی دینی تنها به قم محدود نمی‌­شد، بلکه برای سراسر ایران و حتی جهان برنامه داشت. پیشنهاد گنجاندن تعلیمات دینی در ضمن دروس مدارس و اخذ موافقت دولت، مقابله ­ی گوناگون و چند وجهی با نفوذ بهائیت در مراکز دولتی و غیر آن، حمایت از مردم فلسطین در اوقات مختلف و با ابزارهای در دسترس، تنظیم نظام وکالت و جمع‌آوری سهم امام از دیگر اقدامات اصلاحی آیت‌الله بروجردی در جهت تحول سیاسی، اقتصادی و فرهنگی حوزه­ علمیه بود.

اهتمام ویژه­ی ایشان بر امر اصلاح حوزه با تشکیل هیئت مصلحین ادامه یافت. این هیئت، مأمور اصلاح در حوزه و ایجاد نظم در ساختار آن شد. آنچه بیش از همه برای آیت‌الله همچون اسلافش در دوران زعامت حوزه­ی علمیه­ اهمیت داشت، حفظ کیان و آبروی تشیع و کوشش در اعتلا و عظمت آن بود و این مهم را نصب العین خویش قرار داده بود. او از تزلزل در ایمان مردم بیم داشت و از هر عملی که ممکن بود باور دینی مردم را خدشه‌دار کند یا اعتماد و اعتقاد آنها را به روحانیت کم یا سلب نماید احتراز می‌کرد. آیت­الله بروجردی برای تحقق این هدف، بر آن شد تا حوزه‌ی علمیه‌ی قم را از گزند مسائل سیاسی و آسیب­های حکومتی، ایمن نگاه دارد تا پی‌آمدهای غیر قابل پیش‌بینی آن، هدف اصلی و معنوی­اش را مخدوش و منحرف نکند.

حوزه ­ی علمیه در این مقطع رشدی چندوجهی داشت و با محوریت زعیم خود، در عرصه­های علمی، فرهنگی، اقتصادی، بین­المللی، سیاسی و اقتصادی به رونق و توسعه دست یافت.

حوزه­ علمیه­ قم پس از وفات آیت­الله بروجردی وارد مرحله­ جدیدی از حیات خود شد. با ارسال پیام تسلیت ارتحال ایشان از سوی پهلوی به مراجع نجف، مسیر تحولات سال­های آینده حوزه نیز تا حدودی خود را نشان داد. این پیام، نشان داد که رژیم تمایلی به تعامل با مراجع داخل ایران ندارد و نیز نشان داد که تاکنون حوزه­ی علمیه، مانعی بر سر برنامه­های توسعه­طلبانه حکومت بوده و رژیم درصدد است این مانع را از سر راه خود بردارد. به عبارت دیگر، احتیاط در این دوره دیگر جایی نداشت و همه چیز به صورت شفاف خود را نشان می­داد. بر همین اساس، روحانیون حوزه نیز به دسته­های گوناگون تقسیم شدند: گروهی که با سیاست میانه‌­ای نداشتند و خود را از آن بیگانه نشان می­‌دادند، گروهی که در عین مخالفت با رژیم پهلوی از درگیری و مبارزه‌ی تند با آن پرهیز می‌کردند و گروهی که سیاست تقیه و احتیاط را کنار گذاشتند و به صورت جدی وارد عرصه­ی رویارویی با حکومت پهلوی شدند.

در این دوره، وحدت مدیریت و مرجعیت در حوزه­ی علمیه شکسته شد و زعامت حوزه به ناچار بر عهده­ی تعدادی از مراجع قرار گرفت. باید متذکر شد که علیرغم محوریت زعمای چندگانه بر حوزه، اما این دوره را باید از سیاسی­ترین مقاطع حیات حوزه­ی علمیه قلمداد و ریشه­ی تمامی تحولات حوزوی را به تحول در نگاه به سیاست و مبارزه برگرداند. این نتیجه بیشتر حاصل اقدامات و مبارزات یکی از زعما به نام آیت­الله خمینی بود.

در مدت حدود سه سال حضور ایشان پس از رحلت آیت­الله بروجردی در ایران، ذهنیت‌­ها و افکار طلاب و فضلا به شدت تحت تأثیر نگاه تحول­گرای امام خمینی قرار گرفت و این نگاه حتی پس از تبعید ایشان نیز توسط شاگردانش دنبال شد و از نظر سیاسی حوزه را نسبت به دوره­های پیشین به شدت متحول کرد. مسئله‌ی اصلاحات شاه موجی از مخالفت را در میان علما ایجاد کرد. لایحه‌ی انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید و برگزاری رفراندوم، نقاطی بود که تقابل روحانیت و حکومت را بیش از پیش نمود؛ تقابلی که راه هرگونه بازگشت و تفاهم را بسته بود.

سلسله اعلامیه‌های روحانیت به رهبری امام خمینی علیه دستگاه حکومت و مخالفت‌های علنی با آن، وقایعی چون فاجعه‌ی مدرسه‌ی فیضیه و قیام 15 خرداد را رقم زد و در نهایت نیز منجر به تبعید رهبر نهضت و یکی از زعمای حوزه، به خارج از کشور شد. بدین گونه حوزه‌ی علمیه‌ی قم که روزگاری با هدف اهتمام به امور دینی تأسیس و سپس احیا شده بود، توانست منشأ تحولی عظیم در کشور ایران گردد و مسیر تحولات سیاسی اجتماعی آن را به‌گونه‌ای دیگر رقم زند.