ضرورت ایجاد پلتفرم ارتباطی بومی برای جهان اسلام

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، محمد اسکندری نسب پژوهشگر رسانه و دکتری جامعه شناسی توسعه اجتماعی در نشست علمی "امکان‌سنجی ایجاد سکو‌های مشترک با کشورهای جهان اسلام؛ با تاکید بر سکو‌های ارتباطی" که روز شنبه در ساختمان مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی برگزارشد، هدف اصلی این طرح را ایجاد یک پلتفرم ارتباطی مشترک برای کشورهای جهان اسلام معرفی کرد و اظهار کرد: این کشورها مجموعاً حدود یک و نیم میلیارد نفر از جمعیت جهان را شامل می‌شوند و تنوع فرهنگی وسیعی دارند و سازمان کنفرانس اسلامی نیز با 57 عضو از حوزه‌های جغرافیایی گوناگون از خاورمیانه و آفریقا تا آسیا، اهمیت ویژه‌ای به این موضوع بخشیده است. 

وابستگی به پلتفرم‌های خارجی و سانسور محتوای اسلامی

پژوهشگر رسانه، تصریح کرد: یکی از مسائل کلیدی در بحث پلتفرم ارتباطی برای کشورهای اسلامی، نبود یک سکوی بومی است که ارتباط میان این کشورها را تسهیل کند و وابستگی به پلتفرم‌های خارجی باعث تحریف یا نادیده گرفتن اولویت‌ها و موضوعات مربوط به جهان اسلام می‌شود، این پلتفرم‌ها غالباً امکان بازنمایی صحیح مسائل مربوط به جهان اسلام را فراهم نمی‌کنند و حتی برخی محتواهای مرتبط با جبهه مقاومت یا سایر مسائل اسلامی را سانسور یا فیلتر می‌کنند و این امر موجب می‌شود همگرایی و اتحاد لازم میان کشورهای اسلامی شکل نگیرد.

تسلط الگوریتم‌های غربی بر محتوای جهان اسلام

وی ضمن بیان اینکه در تحقیق انجام‌شده، چالش‌ها و موانع موجود برای راه‌اندازی چنین پروژه‌ای بررسی شده است، گفت: یکی از این چالش‌ها تسلط شرکت‌های فناوری بین‌المللی است که اولویت‌های فرهنگی و اجتماعی جهان اسلام را نادیده می‌گیرند، الگوریتم‌های این شبکه‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که می‌توانند فعالیت‌ها یا هشتگ‌هایی را که مربوط به موضوعات جهان اسلام هستند کنترل، محدود یا حذف کنند و این امر مانع اتصال موثر کشورهای مسلمان شده و حتی جلوی شکل‌گیری اجتماعات مرتبط را می‌گیرد.

امنیت اطلاعات و سوءاستفاده شرکت‌های فناوری غربی

اسکندری نسب افزود: علاوه بر این، در پلتفرم‌های خارجی امنیت اطلاعات و ارزش‌های فرهنگی حفظ نمی‌شود و شرکت‌های بزرگ فناوری که در چارچوب نظام سرمایه‌داری غرب فعالیت می‌کنند، داده‌های کاربران را هم از نظر تجاری و هم از نظر امنیتی مورد استفاده قرار می‌دهند و انحصار اطلاعاتی آن‌ها باعث شده است که هیچ همگرایی قابل توجهی بین کشورهای اسلامی صورت نگیرد.

تقویت هویت جمعی مسلمانان با دیپلماسی سایبری

پژوهشگر رسانه نیاز به ایجاد پلتفرمی مشترک میان کشورهای اسلامی را برای تقویت هویت جمعی مسلمانان و حرکت در راستای دیپلماسی سایبری جمهوری اسلامی، ضروری دانست و گفت: در بند هفتم مصوبه شبکه اطلاع‌رسانی رایانه‌ای مصوب مقام معظم رهبری در سال ۱۳۷۷ نیز بر شکل‌گیری اتحاد بین کشورها و اتحادیه‌ها تاکید شده است تا هویت فرهنگی کشورهای مسلمان در برابر جهانی‌سازی فرهنگی حفظ شود؛ بنابراین، راه‌اندازی چنین پلتفرمی نه‌تنها ابزاری برای ارتباط بهتر خواهد بود بلکه ابعاد فرهنگی و امنیتی مهمی نیز خواهد داشت.

وی با تاکید براینکه در بررسی موضوع دیپلماسی عمومی و ارتباطات میان‌فرهنگی در جهان اسلام، نظریات متعددی معتبر شناخته شده‌اند که به تحلیل این پدیده کمک می‌کنند، بیان کرد: نظریه جامعه شبکه‌ای یکی از این دیدگاه‌هاست که بر ایجاد شبکه‌های جهانی فراتر از مرزهای ملیتی و فرهنگی تأکید دارد و همچنین، نظریات پس‌استعماری به ما گوشزد می‌کنند که امروزه استعمار به شکل جدیدی، یعنی استعمار اطلاعاتی دنبال می‌شود و کشورهای غربی از این طریق نفوذ خود را گسترش می‌دهند؛ نظریه همگرایی فرهنگی و اجتماعی نیز نقش رسانه‌ها را در ایجاد نزدیکی و همبستگی میان جوامع برجسته می‌کند و در زمینه فراملی‌گرایی، امکان برقراری روابط فراملی بدون نقض حاکمیت کشورها مورد توجه است و ارتباطات میان‌فرهنگی می‌تواند عامل مهمی در این میان باشد.

اسکندری نسب با اشاره به اینکه روش مورد استفاده در مطالعه این موضوع عمدتاً کتابخانه‌ای بوده، گفت: بخش اصلی تحلیل بر مبنای مصاحبه‌های دلفی با متخصصان حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، فعالان فضای مجازی و مدیران شبکه‌های اجتماعی انجام شده است و نتایج این مصاحبه‌ها و تحلیل‌های نظری نشان می‌دهد که چالش‌های مختلفی در ایجاد یک سکوی ارتباطی مشترک بین کشورهای جهان اسلام وجود دارد.

تنوع فرهنگی و زبانی؛ چالش پذیرش یکپارچه

وی به از جمله مهم‌ترین چالش‌هایی مانند تنوع فرهنگی و زبانی بین کشورها که ممکن است مانع پذیرش یکپارچه چنین سکوها شوند اشاره کرد و گفت: اختلافات زیرساختی و میزان نفوذ فناوری بین کشورها نیز برجسته است؛ برای نمونه کشورهای حوزه خلیج فارس ممکن است به لحاظ فناوری برتری‌هایی داشته باشند که این تفاوت‌ها تأثیرگذار خواهند بود، ناپایداری سیاسی، استانداردهای متفاوت در حفظ حریم خصوصی، مقاومت‌های فرهنگی ـ اجتماعی، و چالش‌های مالی مرتبط با تأمین هزینه‌های این پروژه نیز از دیگر موانع هستند و علاوه بر این، مشکلات فنی و تکنولوژیکی ناشی از فقدان تجربه مشابه از سوی کشورهای جهان اسلام و وابستگی به فناوری‌های خارجی از جمله دشواری‌های پیش رو محسوب می‌شود.

هویت مشترک اسلامی؛ نقطه قوت راه‌اندازی پلتفرم

پژوهشگر رسانه در تحلیل نقاط قوت، ابراز کرد: هویت فرهنگی و ارزش‌های مشترک بین کشورهای جهان اسلام می‌تواند نقطه شروع قدرتمندی باشد، پلتفرم‌های بومی نیز با سرمایه‌گذاری مناسب قادرند مسیر توسعه را هموار کنند و چنین اقداماتی موجب تقویت دیپلماسی عمومی شده و تصویر مثبتی از همگرایی کشورهای اسلامی در سطح جهانی ارائه خواهد داد و همچنین این امر از نظر اقتصادی و اجتماعی بازار هدف مناسبی در اختیار قرار می‌دهد.

وی افزود: با این حال، برخی نقاط ضعف همچون نبود هماهنگی کافی در منطقه، کمبود زیرساخت‌های فنی و مالی و فقدان تجربیات مدیریتی مشابه همچنان پا بر جا است و از سوی دیگر، فرصت‌هایی نظیر بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، ایجاد بازارهای مشترک اقتصادی و تسهیل همکاری‌های فراملی نیز وجود دارد و تهدیدهایی مانند رقابت شدید با سکوهای خارجی خصوصاً غربی، فشارهای سیاسی، تحریم‌ها و محدودیت‌های حقوقی هم نباید نادیده گرفته شوند.

اسکندری نسب به بسیاری از پلتفرم‌های داخلی نیازمند حمایت مالی دولت برای پوشش هزینه‌هایی چون پیامک‌های تأیید برای کاربران خارجی اشاره کرد و اضافه کرد: افزون بر این، ریسک تفاوت‌های فرهنگی و زبانی نیز مطرح است که خطر وابستگی به فناوری خارجی را افزایش داده و هزینه‌های مربوط به زیرساخت را بالا می‌برد.

وی بر ترویج ارزش‌های اسلامی و هویت فرهنگی برای بهره‌برداری از نقاط قوت به منظور تقویت فرصت‌ها تأکید و گفت: تمایزهای فرهنگی نه به عنوان مانع، بلکه به عنوان جذابیت مدنظر قرار گیرند؛ مانند تفاوت در شیوه اجرای مناسک که می‌تواند برای کاربران جالب باشد و در کنار آن، تولید محتوای بومی متناسب با نیازهای مخاطبان نیز ضروری است.

پژوهشگر رسانه با تاکید براینکه برای تدوین استراتژی‌های مؤثر در جهت توسعه فناوری بومی و مدیریت ارتباطات بین‌المللی، لازم است محتوایی که تولید می‌شود، از تقلید صرف از مدل‌های غربی دور باشد، بیان کرد: در همین راستا استفاده از ظرفیت‌های موجود و سرمایه‌گذاری در تحقیقات و توسعه می‌تواند تأثیر بسزایی داشته باشدو تشکیل کنسرسیوم‌های فراملی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک و فراهم‌آوری زمینه برای تبادل دانش و تجربه میان کشورها می‌تواند همکاری منطقی را تقویت کند.

مدل اقتصادی پیشنهادی: ارز دیجیتال مشترک اسلامی

اسکندری نسب با تاکید براینکه یکی از اقدامات نوآورانه می‌تواند ایجاد بازار دیجیتال مشترک باشد، تاکید کرد: مثلاً با توسعه ارز دیجیتال مشترک یا سامانه‌های پرداخت بین‌المللی مشابه آنچه اخیراً بین ایران و روسیه عملیاتی شده است و این ساختار حمایتی می‌تواند بستری برای عرضه و فروش محصولات کشورهای مختلف ایجاد کند، برای استفاده بهینه از این فرصت‌ها، باید نقاط ضعف شناسایی، تحلیل و کاهش داده شوند و همچنین استفاده از دیپلماسی فرهنگی و گفت‌وگو میان مقامات از طریق سازمان‌های بین‌المللی نظیر سازمان همکاری اسلامی می‌تواند موانع سیاسی را برطرف کند و ضدیت با استکبار را میان کشورهای اسلامی تقویت نماید.

وی در حوزه جذب سرمایه‌گذاری، استفاده از صندوق‌های ضمانت سرمایه‌گذاری را برای تضمین بازگشت سرمایه و فراهم شدن انگیزه لازم برای سرمیاه گذاران و شرکت ها، ضروری دانست و تصریح کرد: علاوه بر این، توانمندسازی نیروی کار از طریق آموزش متخصصان مناسب از اولویت‌هاست، چراکه وجود نیروی انسانی ماهر امری حیاتی است.

اسکندری نسب با تاکید براینکه برای جلوگیری از مشکلات احتمالی، باید قوانین مشترک میان کشورها تدوین شود تا مسائل سیاسی و محدودیت‌های غیرضروری موجب مسدود شدن محتوا یا کاهش دسترسی کاربران نشود، اضافه کرد: در مواجهه با تهدیدات، تدوین سیاست‌هایی که رقابت هوشمند را تقویت کند نیز ضروری است، مخاطبان در صورتی به پلتفرم وفادار می‌مانند که نیازهایشان تأمین شود؛ در غیر این صورت احتمال ریزش افزایش می‌یابد، به همین دلیل ارائه خدمات متناسب با نیاز مخاطبان و ایجاد جوامع مجازی سالم، جایی که کاربران بتوانند محتوای دلخواهشان را دریافت کنند، از جمله راهکارهای موجود است.

پژوهشگر رسانه تمرکز بر توسعه زیرساخت‌های بومی برای کاهش وابستگی به منابع خارجی را بخش مهم دیگری از راهبردها خواند و گفت: شرکت‌های تخصصی فعال در ایران و منطقه باید مسئولیت تامین این زیرساخت‌ها را برعهده بگیرند تا هم استقلال فناوری تقویت شود و هم انتقال تجربه و دانش صورت گیرد، منابع تأمین سرمایه نیز می‌توانند از دولت‌ها، بخش خصوصی یا حتی مؤسسات خیریه تأمین شوند تا وابستگی به یک منبع منفرد از بین برود.

وی ضمن بیان اینکه در همکاری با کشورهای دیگر که ممکن است تعارض منافع یا مشکل مقبولیت داشته باشند، می‌توان از ظرفیت‌های شخصیت‌ها یا شرکت‌های ثالث نظیر روسیه یا اندونزی بهره برد و برای رفع ریسک‌های فرهنگی نیز انجام مطالعات عمیق و بررسی محتوا ضروری است.

اسکندری نسب، استفاده از اشتراکات فرهنگی و مذهبی مانند قرآن یا موضوعاتی همچون فلسطین را محور همکاری میان کشورهای اسلامی  خواند و  همچنین توصیه کرد: باید برای کاهش هزینه‌ها از فناوری‌های مناسب استفاده شود، یکی از نتایج راهبردی این تلاش‌ها می‌تواند ایجاد پلتفرمی مبتنی بر روابط واقعی باشد، به عنوان مثال، برخلاف شبکه‌هایی مثل اینستاگرام که تعاملات مجازی در آن سطحی است، پلتفرم‌هایی نظیر واتساپ تعاملاتی نزدیک‌تر به روابط حقیقی را ارائه می‌دهند؛ جایی که افراد با شناخت و اعتماد بیشتری به ارتباط می‌پردازند.

وی با تاکید براینکه اقدامات جمعی معنادار و هدفمند باید در دستور کار قرار گیرد تا بستری سالم برای رشد اجتماعی ایجاد شود، اضافه کرد: فضای ارتباطاتی که نه تنها مورد توجه کشورهای اسلامی بلکه سایر ملت‌ها نیز بوده و قادر به حمایت از پیوندهای مبتنی بر اشتراکات فرهنگی و مذهبی باشد، شکل‌دهی به چنین جامعه‌ای کمک می‌کند فرآیند تبادل دانش و ایده‌ها تسهیل شده و زمینه‌ای برای همکاری واقعی و سازنده فراهم شود.

پژوهشگر رسانه با اشاره به اینکه مباحث مربوط به ایجاد پلتفرم‌های مبتنی بر پژوهش‌های اسلامی و تحقیقاتی مثل قرآن‌پژوهی یا حتی هیئت‌ها و اجتماعات مشابه می‌توانند به‌عنوان جایگزین‌هایی جدی و جذاب برای فضای دیجیتال مطرح شوند، ابراز کرد: این برنامه‌ها باید در کنار پاسخگویی به مسائل مطرح شده در شبکه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام و تلگرام، قالب‌ها و امکاناتی نوین ارائه دهند تا جذابیت بیشتری ایجاد کنند و کاربران بیشتری را جذب نمایند، مثلاً ذکر شده که تلگرام روزانه ۲۰ میلیون کاربر فعال و ماهانه ۴۰ میلیون کاربر دارد و این آمار نشان می‌دهد که اگر از ساختارهایی مشابه آن استفاده شود، می‌توان به افزایش جذب کاربران امیدوار بود.

وی مسائلی مانند پشتیبانی از زبان‌های مختلف در منوها و رابط کاربری را دارای اولویت‌ها  برشمرد و اضافه کرد: این مسئله شامل پشتیبانی آنلاین به زبان‌های مورد استفاده در کشورهای جهان اسلام است و باید کارکنانی باشد که بتوانند با کاربران از فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف ارتباط برقرار کنند؛ تفاوت‌های فرهنگی نیز می‌توانند به‌عنوان یک ظرفیت در این فرآیند مورد بهره‌برداری قرار گیرند و برای عملیاتی کردن این ایده‌ها، لازم است تیم‌های تحقیق و توسعه فعال شده و اساساً یک سازوکار دقیق طراحی شود.

پژوهشگر رسانه نوع رویکرد به این پروژه را یکی دیگر از دغدغه‌ها را نوع رویکرد به‌ویژه در رابطه با وابستگی یا همکاری با دولت‌ها به این پروژه دانست و تصریح کرد: تجربه‌های گذشته نشان داده که مدل‌های دولتی یا وابسته به حاکمیت در این نوع موارد ممکن است ناکارآمد باشند و به دلایل مختلف از جمله تعارضات سیاسی بین کشورهای منطقه با شکست مواجه شوند، بنابراین، پیشنهاد می‌شود اینگونه پروژه‌ها به شکل کنسرسیوم‌های خصوصی راه‌اندازی شوند تا هم استقلال بیشتری داشته باشند و هم امکان جذب مشارکت از کشورها و بخش‌های مختلف فراهم شود.

وی با تاکید براینکه علاوه بر مسائل اجرایی، چالش‌های قانونی هر کشور باید مورد توجه قرار گیرد، گفت: مثلاً ممکن است در مراحل اولیه هیچ حساسیتی از سوی کشورها مشاهده نشود، اما با رشد سریع عضوگیری، حساسیت‌هایی ایجاد شود، هر کشوری نیز برخورد خاص خود را خواهد داشت و برخی ممکن است در برابر چنین پلتفرمی واکنش بیشتری نشان دهند.

هوش مصنوعی؛ راهکار ترجمه و پالایش محتوای چندزبانه

اسکندری نسب، با بیان اینکه ابزارهای فناوری پیشرفته مانند هوش مصنوعی، می‌توانند نقش کلیدی در حل چالش‌ها ایفا کنند، تصریح کرد: مثلاً هوش مصنوعی می‌تواند افزونه‌هایی برای ترجمه محتوا به زبان‌های مختلف ارائه دهد یا چت‌بات‌هایی ایجاد کند که کاربران بتوانند با شخصیت‌های برجسته در حوزه دینی صحبت کرده و سوالات خود را مطرح کنند، همچنین می‌توان هوش مصنوعی را برای پالایش محتوا و ارتقای کیفیت آن به‌کار گرفت.

وی یکی دیگر از چالش‌های بزرگ را طراحی قالب‌های جذاب محتوا دانست و گفت: محتوایی که نه‌تنها آموزنده باشد، بلکه بتواند حس کنجکاوی یا تفکر عمیق را در کاربران برانگیزد، هر شبکه اجتماعی ساختار محتوای خاص خود را دارد؛ برای مثال، واتس‌اپ قابلیت استوری ارائه می‌دهد. پلتفرم موردنظر نیز باید قالب‌ها و امکانات خلاقانه‌ای برای تولید محتوا ارائه کند که مناسب موقعیت کشورهای اسلامی باشد.

اسکندری نسب، با تاکید براینکه محتوای تولیدشده باید طوری طراحی شود که توسط همه کشورهای عضو این پلتفرم اسلامی قابل پذیرش بوده و ارزش‌های مشترک فرهنگی و اقتصادی ایجاد کند، بیان کرد: برای موفقیت پروژه، لازم است محصول نهایی طوری طراحی شود که چالش‌های احتمالی مانند حساسیت‌های فرهنگی یا مخالفت برخی کشورها را کاهش دهد و در عین حال تداوم و رشد پلتفرم را تضمین کند.

وی بیان کرد: برای طراحی یک مدل اقتصادی مؤثر، پیشنهاد می‌شود که شرکت یا نهادی که نقش متولی این موضوع را بر عهده دارد، حداقل یک سکوی قابل اعتماد و مقیاس‌پذیر داشته باشد که تجربه پشتیبانی از تعداد بالایی از کاربران، مانند ۲۰ یا ۵۰ میلیون نفر را داشته باشد، این موضوع اهمیت زیادی دارد، چرا که در کشورهای دیگر، مثل آمریکا، چالش‌های مشابه معمولاً با استفاده از ابزارها و پلتفرم‌های آماده‌ای مانند سرویس‌های گوگل انجین حل می‌شوند و در آنجا کافی است پروژه را اجرا کرده و از امکانات موجود بهره‌برداری کنند.

اسکندری نسب، افزود: اما در ایران شرایط متفاوت است، برای کوچک‌ترین نیاز، مانند افزودن یک جزء به پلتفرم، معمولاً باید سیستم‌ها و خدمات را از صفر توسعه دهند که نه تنها هزینه زیادی می‌طلبد بلکه زمان و منابع بسیاری را نیز مصرف می‌کند؛ گویی هر بار نیاز به اختراع دوباره چرخ دارند، این مسائل فنی از چالش‌های اساسی به شمار می‌آیند.

خطر تبدیل به "اتاق پژواک" در شبکه‌های محدود

پژوهشگر رسانه تاکید کرد: نکته دیگری که برخی کارشناسان به آن اشاره کرده‌اند، این است که چنین پلتفرم‌هایی اگر به گونه‌ای طراحی شوند که ساختار شبکه‌ای کاربران محدود و یکنواخت باشد، احتمال می‌رود که این شبکه‌ها تبدیل به "اتاق پژواک" شوند. بدین معنا که اطلاعات و بحث‌ها تنها میان گروهی محدود به اشتراک گذاشته شوند و تنوع و گستردگی کافی نداشته باشند.

اسکندری نسب، با بیان اینکه یکی از ضروریت‌ها این است که این پلتفرم‌ها توانایی جلب توجه کاربران با فرهنگ‌ها، زبان‌ها و مذاهب مختلف را داشته باشند، افزود: در کشورهای اسلامی تنوع فرهنگی و مذهبی فراوانی وجود دارد، حتی غیرمسلمانان (مانند مسیحیان یا پیروان سایر ادیان) نیز بخشی از جوامع این کشورها هستند، بنابراین طراحی این پلتفرم باید به گونه‌ای باشد که بتواند نیازهای تمامی کاربران با پیشینه‌ها و باورهای متنوع را برآورده کند و نه اینکه شکلی انحصاری پیدا کند که تنها بخش خاصی از جامعه را پوشش دهد.