حکومت الهی؛ راهی به سوی عدالت و سعادت در پرتو قرآن

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حکومت در اسلام به عنوان یک نظام الهی، بر پایه اصول و قوانینی استوار است که از جانب خداوند متعال برای هدایت و اداره جامعه بشری تشریع شده است. این نظام، تفاوتهای بنیادین با حکومت های بشری دارد، زیرا هدف آن تنها تأمین منافع مادی نیست، بلکه سعادت دنیوی و اخروی انسانها را دنبال میکند. در این جلسه، به بررسی مفهوم حکومت در اسلام با استناد به آیات قرآن و منابع معتبر اسلامی می پردازیم. 

۱. تعریف حکومت در اسلام

حکومت در اسلام به معنای اجرای قوانین الهی و اداره جامعه بر اساس شریعت است. در تعریفی جامع تر می‌توان گفت: حکومتی که نه تنها ارزش‌های حاکم بر زندگی سیاسی و نیز شرایط رهبران آن را دین تعیین و تعریف می‌کند؛ بلکه حتی شیوه استقرار حاکم در رأس هرم دولت و به‌طور کلی ساختار نظام سیاسی و روش‌های مدیریت امور عمومی جامعه نیز به کمک دین بیان می‌شود(حسینی طهرانی، وظیفه فرد مسلمان در احیای حکومت اسلام، ۲۰۱–۲۰۲.) این حکومت، حاکمیت مطلق را از آنِ خداوند میداند و انسانها به عنوان جانشینان خدا (خلیفه الله) مسئولیت اجرای این قوانین را بر عهده دارند. قرآن کریم در آیات متعددی به این موضوع اشاره کرده است.

آیه ۳۰ سوره بقره: «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً...»  (و هنگامی که پروردگار تو به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار خواهم داد...). این آیه نشان میدهد که انسان به عنوان خلیفه خداوند، مسئولیت اداره زمین و اجرای عدالت را بر عهده دارد. در تفسیر کوثر آماده است: خلافت به معنای حاکمیت: برخی از مفسران منظور از خلافت انسان در زمین را به حاکمیت و حکومت او تعبیر کرده‌اند. (جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۲۲ )  

۲. حاکمیت الهی در مقابل حاکمیت بشری

در اسلام، حاکمیت مطلق از آنِ خداوند است و هیچ فرد یا گروهی نمیتواند به طور مستقل و بدون توجه به قوانین الهی حکومت کند. این مفهوم در آیات قرآن به وضوح بیان شده است. آیه ۲۶ سوره آل عمران: «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَن تَشَاءُ وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاءُ...» (بگو: بارالها! ای مالک حکومت، تو به هر کس بخواهی حکومت میدهی و از هر کس بخواهی حکومت را میگیری...). 

این آیه تأکید میکند که حکومت و قدرت، موهبتی الهی است و تنها با اراده خداوند اعطا یا گرفته میشود.منظور از اراده و مشیت الهى در این آیه این نیست که بدون حساب و بى دلیل، چیزى را به کسى مى بخشد و یا از او مى گیرد، بلکه مشیت او از روى حکمت و مراعات نظام و مصلحت و حکمت جهان آفرینش و عالم انسانیت است، گاه این حکومت ها به خاطر شایستگى ها است، و گاه حکومت ظالمان هماهنگ ناشایستگى امت ها است.(مکارم شیرازی، ناصر، جلد 2، ص 488 ) 

 آیه ۴۰ سوره یوسف: «إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ...»  (حکم و فرمان تنها از آنِ خداست...). این آیه به صراحت بیان میکند که حاکمیت نهایی و قانونگذاری تنها در اختیار خداوند است. در تفسیر نمونه در ذیل این آیه بیان شد: بدانید «حکومت جز برای خدا نیست» (إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ) و به همین دلیل شما نباید در برابر این بتها و طاغوتها و فراعنه سر تعظیم فرود آورید. (برگزیده تفسیر نمونه، ج2، ص424)

در زمینه‌ی آئین حکمرانی اسلامی؛ یکی از موضوعاتی که بسیار مهم است و میتوان این را مطرح کرد، مسئله‌ی حکمرانی اسلامی است. حکمرانی در منطق اسلام از بن و بنیاد با حکمرانی‌های رایج جهان متفاوت است؛ نه شبیه سلطنت است، نه شبیه ریاست‌جمهوری‌های امروز دنیا است، نه شبیه فرماندهی‌ها است، نه شبیه رؤسای کودتاگر است؛ شبیه هیچ کدام از اینها نیست؛ یک چیز خاصّی است متّکی به مبانی معنوی. سبک حکمرانی اسلامی.۱۴۰۰/۱۲/۱۹

۳. اهداف حکومت در اسلام

حکومت اسلامی اهدافی فراتر از تأمین رفاه مادی دارد. این اهداف شامل تحقق عدالت، گسترش اخلاق، حفظ حقوق افراد و هدایت جامعه به سوی سعادت اخروی است.

آیه ۲۵ سوره حدید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...»  (ما پیامبران خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب و میزان را نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند...).  این آیه نشان میدهد که یکی از اهداف اصلی حکومت اسلامی، برقراری عدالت در جامعه است.

‌«زیست اسلامی» یعنی چه؟ معنای چگونگی زندگی اجتماعی اسلامی چیست؟ این را در قرآن و در نهج‌البلاغه و در ‌روایات میشود پیدا کرد. در این الگو، «لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسط»(حدید، 25) وجود دارد، یعنی «عدالت»؛ در این الگو «اَشِدّاءُ عَلَی ‌الکُفّار»(فتح، 29) وجود دارد، یعنی «مرزبندی با دشمن»؛ در این الگو «رُحَماءُ بَینَهُم»(فتح29) وجود دارد، یعنی «مهربانی مؤمنین و ‌مردم با یکدیگر»؛ اینها خطوط اصلی است؛ ما از هر کدام از اینها که غفلت کرده باشیم و غفلت بکنیم و زمین بماند، نقصی ‌در الگوی زیست اسلامی به وجود می‌آید. در این الگو «عَزیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّم»(توبه، 128) هست؛ یعنی حاکم جامعه رنج مردم را با ‌وجود خود، با همه‌ی دل خود درک میکند، احساس میکند. قرآن میگوید «عَزیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّم»؛ شما سختی میکشید، پیغمبر ‌رنج میبرد. این از طرف حاکم نسبت به مردم. از طرف مردم هم «اَطیعُوا اللهَ وَ اَطیعُوا الرَّسولَ وَ اُولِی الاَمرِ مِنکُم»؛(نساء، 59) مردم ‌هم همراهی میکنند، اطاعت میکنند، کمک میکنند، دنباله‌روی میکنند.‌۱۴۰۳/۰۴/۰۵

۴. تفاوت حکومت اسلامی با حکومتهای بشری

حکومتهای بشری معمولاً بر اساس خواسته ها و منافع گروه‌های خاص شکل می‌گیرند، اما حکومت اسلامی بر پایه قوانین الهی و عدالت استوار است. این تفاوت در آیات قرآن به وضوح بیان شده است. آیه ۵۰ سوره مائده: «أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ» (آیا آنها حکم جاهلیت را میخواهند؟ و چه کسی بهتر از خدا حکم میکند برای مردمی که یقین دارند؟). در این آیه به عنوان استفهام انکاری می فرماید: آیا اینها که مدعی پیروی از کتب آسمانی هستند «انتظار دارند با احکام جاهلی و قضاوتهای آمیخته با انواع تبعیضات در میان آنها داوری کنی» (أَ فَحُکمَ الجاهِلِیةِ یبغُونَ). «در حالی که هیچ داوری برای قومی که اهل یقین هستند، بالاتر و بهتر از حکم خدا نیست» (وَ مَن أَحسَنُ مِنَ اللّهِ حُکماً لِقَومٍ یوقِنُونَ). (تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، ج 4، ص 406) این آیه به روشنی تفاوت بین حکومت الهی و حکومتهای جاهلی را نشان میدهد.

۵. مثالهای تاریخی از حکومت اسلامی

در تاریخ اسلام، حکومت پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) نمونه‌های بارزی از اجرای حکومت اسلامی هستند. این حکومتها بر پایه عدالت، شفافیت و رعایت حقوق مردم استوار بودند.

حکومت پیامبر (ص) در مدینه: پیامبر اکرم (ص) پس از هجرت به مدینه، اولین حکومت اسلامی را تأسیس کردند. ایشان با تدوین «میثاق مدینه»، قوانینی را برای اداره جامعه بر اساس عدالت و برابری وضع کردند.

حکومت امام علی (ع): امام علی (ع) در دوران خلافت خود، بر اجرای عدالت و مبارزه با فساد تأکید داشتند. نامه ایشان به مالک اشتر، یکی از مهمترین اسناد حکومتی در اسلام است که در آن به اصول حکمرانی عادلانه اشاره شده است.

 نتیجه‌گیری

حکومت در اسلام، نظامی الهی است که هدف آن تحقق عدالت، حفظ حقوق مردم و هدایت جامعه به سوی سعادت دنیوی و اخروی است. این حکومت بر پایه قوانین الهی استوار است و تفاوت‌های بنیادین با حکومت‌های بشری دارد. در جلسات آینده، به بررسی جزئیات بیشتر درباره اصول و ارکان حکومت اسلامی خواهیم پرداخت.

حامد میرزاخان

پژوهشگر و عضو مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم