سید مصطفی خمینی از منظر رهبر معظم انقلاب

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، بی‌تردید شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی جایگاهی ممتاز و کم‌نظیر از لحاظ علمی دارد؛ شخصیتی که اگرچه عمر ظاهری‌اش کوتاه بود اما ژرفای علمی و بصیرت قرآنی او چنان بود که نامش در میان نوادر حوزه علمیه قم و نجف به عنوان فقیهی متبحر، مفسری ژرف‌اندیش و اندیشمندی صاحب مکتب بر جای مانده است.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در وصف ایشان فرموده‌اند: «ایشان از لحاظ ذهن و استعداد علمی جزو افراد کم‌نظیر بود... از همه‌ی هم‌دوره‌های خود فاضل‌تر و فهیم‌تر بود.»(1) این توصیف دقیق از عالمی صادر شده است که خود در زمره چهره‌های برجسته فقه و اندیشه اسلامی است و به‌خوبی عمق علمی و ظرفیت فکری شهید سید مصطفی خمینی را نمایان می‌سازد.

آغاز راه در سایه پدر و در دامان علم

سید مصطفی خمینی در سال ۱۳۰۹ در شهر مقدس قم دیده به جهان گشود. از کودکی در فضایی آکنده از علم و معنویت پرورش یافت و بهره‌مندی از محضر امام خمینی(ره) آیت‌الله العظمی بروجردی و دیگر اساتید بزرگ حوزه او را از همان آغاز به چهره‌ای علمی و دقیق‌النظر بدل کرد. دروس فقه و اصول را نزد امام خمینی(ره) به پایان رساند و سال‌ها دستیار علمی و مباحثه‌کننده دقیق درس پدر بود.

استعداد درخشان او موجب شد تا بسیاری از طلاب جوان آن روزگار یادداشت‌ها و تقریرات او از دروس امام را چون مرجع علمی مورد استفاده قرار دهند. دقت در نقل مطالب، قدرت تحلیل عقلی و تسلط بر مبانی استدلالی ویژگی اصلی نوشته‌ها و مباحث او بود.

رهبر معظم انقلاب تعبیر «ذهن وقّاد»(2) را درباره ایشان به کار برده‌اند؛ ذهنی که هم در فقه و اصول قدرت استنباط داشت و هم در فلسفه، تفسیر و معارف قرآنی توان تحلیل نظام‌مند. سید مصطفی خمینی بر خلاف برخی از فضلای سنتی تنها به فقه و اصول بسنده نکرد. او بر آن بود که دستگاه معرفتی اسلام از فقه تا تفسیر یک «نظام توحیدی» دارد و باید در پی کشف پیوند درونی این اجزا بود. از این رو در کنار درس‌های فقهی و اصولی، مطالعات فلسفی، عرفانی و تفسیری عمیقی داشت و همین جامعیت سبب شد تا آثارش در حوزه‌های مختلف از انسجام فکری و نوآوری برخوردار باشد.

تألیفات و آثار ماندگار

گرچه رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند: «من تعداد دقیق مجلدات آثار او را نمی‌دانم، اما می‌دانم که تألیفات زیادی در فقه، اصول و تفسیر دارد»، پژوهشگران حوزوی تاکنون بیش از ۲۶ جلد اثر از او را شناسایی کرده‌اند که بخشی از آن چاپ شده و بخشی هنوز در انتظار تحقیق و انتشار است. سید مصطفی خمینی علاوه بر تدریس علوم اسلامی ‌‌دارای آثار و تألیفات زیادی نیز می‌‌باشد و آثار قلمی ‌‌او نشانگر عظمت علمی ‌‌و فکری آن مرحوم است. برخی از تألیفات ایشان عبارت است از: کتاب الطهارة، القواعد الحکمیه (حاشیه بر اسفار)، کتاب البیع (دوره کامل مباحث استدلالی بیع در سه جلد)، مکاسب محرمه (در دو جلد)، مبحث اجاره، مستند تحریرالوسیله، تعلیقه‌ای بر عروة الوثقی، تفسیر القرآن الکریم (در چهار جلد که ناتمام می‌‌باشد)، تحریرات فی الاصول (از اول اصول تا استصحاب تعلیقی)،  شرح زندگانی ائمه معصومین علیهم‌السلام (تا زندگانی امام حسین علیه السلام)، کتاب الاصول، القواعد الرجالیه کتابی در مبحث نکاح، حاشیه بر شرح «هدایه» ملاصدرا، حاشیه بر «مبدأ و معاد» ملاصدرا، حواشی بر «وسیلة النجاة» سید ابوالحسن اصفهانی، تطبیق هیئت جدید بر هیئت نجوم اسلامی‌ و حاشیه بر «خاتمه مستدرک».

از نجف تا افق شهادت

سال‌های پایانی عمر او در نجف اشرف گذشت. در آن دوران امام خمینی(ره) در تبعید بود و فرزندش نه تنها همراه و همیار پدر در مبارزه بود بلکه در حوزه نجف نیز به تدریس فقه و اصول اشتغال داشت و شاگردان فراوانی تربیت کرد. بسیاری از فضلا و طلاب جوان آن روزگار بعدها اعتراف کردند که درس‌های سید مصطفی از حیث عمق علمی و روانی بیان، کم‌نظیر بود.

در کنار این فعالیت‌ها او مباحث تفسیری و اخلاقی را نیز در جلسات محدود ارائه می‌داد. یادداشت‌های شاگردانش نشان می‌دهد که نگاه او به قرآن نه صرفاً علمی بلکه تربیتی بود. شهادت مظلومانه‌اش در آبان ۱۳۵۶ در نجف نه تنها ضایعه‌ای بزرگ برای حوزه علمیه بود بلکه جرقه‌ای برای انفجار خشم مردمی علیه رژیم پهلوی شد. امام خمینی(ره) در واکنش به شهادت فرزند برومند خود تعبیر «الطاف خفیه» الهی را به کار بردند، بسیاری از نزدیکان و شاگردان ایشان در حیرت فرو رفتند. اما تنها ۴۰ روز باید می گذشت تا سرّ این تعبیر عجیب آشکار شود. با شهادت مصطفی نام حضرت امام که در خفقان سهمگین ستمشاهی جزو نام های ممنوعه بود دوباره بر سر زبان ها آمد و روحانیون و مردم انقلابی به بهانه شهادت ایشان و در مجالس ختمی که در سرتاسر کشور برگزار می کردند با ذکر نام امام صلوات می فرستادند .

احیای میراث علمی شهید مصطفی خمینی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آثار او به تدریج مورد توجه مراکز علمی قرار گرفت. با این حال بخش بزرگی از دست‌نوشته‌ها و یادداشت‌های تفسیری و فلسفی وی هنوز در آرشیوها و کتابخانه‌های خصوصی باقی مانده است. رهبر معظم انقلاب در دیدار دست‌اندرکاران کنگره بزرگداشت ایشان در سال ۱۳۹۶، با تأسف فرمودند: «ای کاش یک صاحب همتی این تألیفات را سرجمع کند، پیراسته کند و آن مقدارش را که برای عموم مردم قابل استفاده است به فارسی برگرداند و آن مقدارش را که برای فضلا مفید است به عربی منتشر کند.»(3) این سخن در واقع دعوتی به زنده کردن میراث علمی شهیدی است که ذهن وقّاد و نگاه قرآنی‌اش می‌تواند برای نسل امروز حوزه، الگویی از تلفیق عقل، نقل و معنویت باشد.

شاید بتوان گفت که اندیشه‌های قرآنی و تفسیری شهید سید مصطفی خمینی، زمینه‌ای نظری برای درک «فقه تمدنی» و «انسان طراز قرآن» در گفتمان امام خمینی(ره) فراهم کرده بود. او از همان سال‌های تبعید امام در ترکیه و نجف در نامه‌ها و سخنان خود به ضرورت استخراج نظام اجتماعی اسلام از آیات تأکید می‌کرد. در واقع تفسیر در نگاه او مقدمه‌ای برای تحول تمدنی بود؛ همان نگاهی که بعدها در بیانات رهبر معظم انقلاب به‌صورت اندیشه «تمدن نوین اسلامی» تداوم یافت.

نتیجه

شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی مفسری بود که با نگاه جامع به معارف قرآن، عقل و دل را در خدمت فهم وحی به کار گرفت. او نه تنها فقیه و اصولی برجسته‌ای بود بلکه درک ژرفی از قرآن به‌عنوان منبع زندگی اخلاق و سیاست داشت. بازخوانی آثار او فرصتی است برای نسل امروز حوزه تا بداند چگونه می‌توان در عصر جدید قرآن را محور تفکر و تحول قرار داد.

چنان‌که رهبر معظم انقلاب فرمودند: «امید است همتی شود تا آثار آن شهید بزرگوار، پیراسته و منتشر گردد تا حضور علمی و معنوی او در مجامع علمی استمرار یابد.» احیای این میراث، تنها بزرگداشت یک شهید نیست، بلکه بازسازی بخشی از هویت علمی انقلاب اسلامی است؛ هویتی که با خون و اندیشه سید مصطفی خمینی و با تفسیر قرآن آغاز شد.

.....................................

پی نوشت:

(1)    بیانات در دیدار دست‌اندرکاران کنگره بزرگداشت آیت‌اللّه سیّد مصطفی خمینی ۱۳۹۶/۰۷/۳۰

(2)    همان

(3)    همان

(4)    مصاحبه پیرامون شهادت حاج آقا مصطفی خمینی در سال ۶۲