تحلیل تاریخی روند واگذاری، غصب و بازپس‌گیری فدک در دوره‌های مختلف اسلامی

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام حامد منتظری مقدم عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) به بررسی سیر تاریخی فدک از صدر اسلام تا دوران خلافت عباسیان پرداخت و اظهار کرد: فدک در زمان رسول خدا (ص) به حضرت فاطمه زهرا(سلام‌الله‌علیها) اهدا شد، اما در دوره خلافت اول غصب گردید و پس از آن در طول تاریخ، بارها میان خلفا و سادات فاطمی جابه‌جا شد.

وی با استناد به کتاب شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید افزود: فدک ابتدا از سوی رسول خدا(ص) به حضرت زهرا(س) واگذار شد، سپس توسط خلیفه اول غصب گردید و در دوران معاویه، این زمین میان فرزندش یزید، مروان و عمروبن‌عثمان تقسیم شد و در ادامه به طور کامل به تصرف مروان درآمد و مروان آن را به عبدالعزیز بخشید و پس از او، فدک به فرزندش عمر رسید و عمر بن عبدالعزیز، برخلاف رویه پیشینیان، فدک را به سادات فاطمی بازگرداند و از آن زمان، این زمین در دوره‌های مختلف یا غصب و یا بازگردانده شد.

حجت‌الاسلام منتظری مقدم با اشاره به ادامه این روند در دوره عباسیان ابراز کرد: در عصر عباسی، نخستین خلیفه این سلسله، سفاح، فدک را به سادات بازگرداند اما پس از او منصور عباسی مجدداً آن را تصاحب کرد و در دوران‌های بعد، مهدی عباسی فدک را دوباره به سادات فاطمی بازگرداند، ولی هادی و هارون الرشید آن را پس گرفتند و مأمون عباسی نیز به نشانه تکریم اهل‌بیت(ع)، بار دیگر فدک را به فرزندان فاطمه(س) واگذار کرد که بااین‌حال متوکل عباسی آن را از سادات گرفت و به عبدالله بن عمر بازیار بخشید.

این پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: در فدک یازده نخل خرما وجود داشت که به دست رسول خدا(ص) کاشته شده بود و سادات فاطمی از خرمای آن به حاجیان می‌دادند، اما عبدالله بازیار دستور داد همه آن نخل‌ها قطع شود.

عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی (ره) در تبیین نکات تاریخی این روایت افزود: در بخشی از گزارش‌ها «ثم قبضها أبو جعفر لما حدث من بنی حسن» که برخی به‌اشتباه آن را به ابوجعفر امام باقر(ع) نسبت داده‌اند، درحالی‌که مقصود از ابوجعفر در اینجا، منصور عباسی است که کنیه‌اش ابوجعفر بود.

وی تصریح کرد: در برخی منابع ادعا شده خلفای اول تا سوم مانعی در استفاده حضرت فاطمه زهرا(س) از منافع فدک ایجاد نکرده‌اند، اما این بخش با منابع معتبر تاریخی تعارض دارد و در این‌گونه موارد، روش «تقطیع» روایات می‌تواند برای استخراج بخش‌های صحیح گزارش مؤثر باشد؛ همان‌گونه که یک جراح بادقت بخش‌های آسیب‌دیده را جدا و بخش سالم را حفظ می‌کند.

حجت‌الاسلام منتظری مقدم در پایان خاطرنشان کرد: فدک در طول تاریخ نه‌تنها یک زمین کشاورزی بلکه نمادی از حق‌خواهی، عدالت‌طلبی و جایگاه اهل‌بیت(ع) در جامعه اسلامی بوده است و بررسی دقیق این رویداد می‌تواند بازتابی از نوع مواجهه حکومت‌ها با خاندان پیامبر(ص) را در دوره‌های مختلف تاریخی نشان دهد.