گزارشی از همایش علمی تحولات اخیر خاورمیانه و بیداری اسلامی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، محمد بوعزیزی، دستفروش تونسی، در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۰ در اعتراض به توقیف کالاهایش و تحقیری که یک مأمور زن شهرداری به او روا داشته بود خود را در مقابل ساختمان شهرداری به آتش کشید و این اقدام آغازگر انقلابی در تونس شد که به حکومت ۲۳ ساله زین‌العابدین بن علی بر این کشور پایان داد.
پس از آن‌که خودسوزی بوعزیزی توانست به سرنگونی حکومت بن علی بینجامد، چندین مرد دیگر در سایر کشورهای عربی به تقلید از بوعزیزی به خودسوزی دست زدند که عبدو عبدالمنعم جعفر، یک رستوران‌دار 49 ساله مصری از آن جمله بود.
اقدام بوعزیزی بحث‌هایی را در محافل مذهبی برانگیخت که طی آن یوسف قرضاوی، در اظهاراتی همدردانه با بوعزیزی، وی و افراد دیگری را که به تأسی از او دست به خودکشی زده‌اند قربانی تبعیضات اجتماعی خواند و مسؤولیت مرگ آن‌ها را بر عهده حاکمان کشورهایشان دانست؛ اما الازهر، معتبرترین دانشگاه اسلامی اهل سنت، در اعلامیه‌ای تأکید کرد که خودکشی در اسلام ممنوع است حتی اگر بخشی از اعتراضات سیاسی و اجتماعی باشد.
متن زیر گزارشی از همایش علمی تحولات اخیر خاورمیانه و بیداری اسلامی است که، پیش از ظهر 31 فروردین‌ماه به همت پژوهشکده اندیشه و علوم سیاسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و با همکاری خبرگزاری ابنا و انجمن مطالعات سیاسی حوزه‌های علمیه برگزار شد و طی آن استادان حوزه و دانشگاه به بررسی این تحولات و نقش بازیگران آن پرداختند.
در ابتدای این مراسم عبدالوهاب فراتی، مدیر گروه علوم سیاسی پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی در سخنانی کوتاه، خواستار بررسی جدی تحولات اخیر خاورمیانه شد و آن را پس از گذشت چهارماه دارای ابهامات و پیچیدگی‌های بسیاری دانست.
وی با بیان این‌که بازیگران این تحولات فاقد چشم‌انداز روشنی در این حوادث بوده‌اند، ابراز داشت: موضعی که حوزه علمیه در قبال این تحولات گرفته است، از جمله دغدغه‌هایی بود که پژوهشکده اندیشه و علوم سیاسی را ملزم به برگزاری این همایش کرد.
شناسایی بازیگران خیزش‌های اخیر خاورمیانه
در ادامه سیدمحمدکاظم سجادپور، استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه، تحولات خاورمیانه را نقطه عطفی سرنوشت‌ساز با آینده‌ای نامشخص دانست و با بیان این‌که تحولات خاورمیانه در 26 دی‌ماه 89 از کشور تونس آغاز شد، افزود: تردیدی نیست که تحولات خاورمیانه نقطه عطفی در تاریخ معاصر مانند انقلاب اسلامی و فروپاشی شوروی سابق است.
استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه تغییر در دولت‌های منطقه را حتمی دانست و با بیان این‌که شرایط امروز با شرایط پیش از دسامبر میلادی متفاوت است، افزود: وسعت، عمق، شدت، فشردگی و مجموعه مسائل پیش آمده در این تحولات، همه را گیج کرده است.
وی با بیان این‌که از 22 کشور عربی 20 کشور با شدت کمتر و بیشتر درگیر این تحولات بوده‌اند به تجزیه و تحلیل برخی تحلیلگران در این زمینه اشاره کرد و گفت: برخی از تحلیلگران صهیونیستی بر این اعتقادند که تحولات خاورمیانه مانند فروپاشی عثمانی است.
سجادپور ادامه داد: دسته‌ای دیگر این تحولات را به غرب ربط می‌دهند و عده‌ای دیگر بر این باورند که تحولات حاضر ربطی به غرب ندارد؛ بلکه تصریح می‌کنند که غرب از دیگران عقب‌تر است.
وی با بیان این‌که تحولات خاورمیانه بحران کشورهای عربی است که بی‌توجه به دین بوده و عدم کارایی خود را ثابت کرده‌اند، ابراز داشت: البته در این چهارماه تجزیه و تحلیل این حوادث بسیار است و کارشناسان هر یک از زاویه‌ای خاص به این جریان نگریسته‌اند.
استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه با اشاره به نقطه عطف بودن تحولات خاورمیانه و شدت، عمق و وسعت آن، یکی از بهترین روش‌های تجزیه و تحلیل این حوادث را که در برگیرنده بسیاری از تجزیه و تحلیل‌ها است، نگاه به بازیگران آن دانست.
وی در پاسخ به این سؤال که بازیگران خیزش‌های اخیر خاورمیانه چه کسانی هستند، گفت: این بازی دارای اثر و سرنوشت مشخص است که در آن چهار دسته فردمحور، گروه‌ها، دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی نقش داشته‌اند و سیر تحولات هرکدام را به بازی کشانده است.
سجادپور با بیان این‌که مهم‌ترین بازیگران این صحنه افراد عادی و مردم مسلمانی هستند که در سراسر این کشورها خود را نشان می‌دهند، از «بوعزیزی» که در کشور تونس اقدام به خودسوزی کرد به عنوان آغازگر این تحولات نام برد که توانست حکومت بین‌المللی تونس را منهدم کرد.
وی افزود: پس از حادثه خودسوزی «بوعزیزی» افرادی مانند مبارک و بن علی در مصر و تونس سمبل تنفر شدند و در لیبی همه چیز به سرنوشت قذافی پیوند خورد که باید گفت پدیده قدرت‌مند شدن بی‌قدرت‌ها توضیح دهنده بسیاری از این خیزش‌ها است.
استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه در بخش دیگری از سخنان خود خیزش‌های عربی را به خیزش‌های بی‌سر تعبیر کرد و اظهار داشت: این خیزش‌ها رهبر شاخصی ندارد؛ در نتیجه نمی‌توان گفت که با چه افرادی در این کشورها روبرو هستیم.
وی همچنین با تقسیم‌بندی گروه‌ها به سه دسته سنتی، شبکه‌های جدید و ماورای ملی، گروه‌های سنتی را به عنوان گروه‌های شناخته شده در این تحولات معرفی کرد و البته ادامه داد: اسلام جایگاه بسیار مهمی در نماد این مخالفت‌ها دارد.
سجادپور افزود: شبکه‌های جدید بسیار منعطف، نامشخص و کارا عمل می‌کنند و گروه‌های ماورای ملی که از بیست سال گذشته با مهاجرت از خاورمیانه به اروپا، آمریکا و کشورهای غربی شکل گرفته است و با آغاز تحولات بخش قابل توجهی از این نیروها به کشورهای خود بازگشته‌اند، در این تحولات بسیار مؤثرند.
وی با بیان این‌که دولت‌های عربی، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دسته سوم این بازیگران را تشکیل می‌دهند، گفت: همه دولت‌های بومی و محلی بحران زده‌اند به طوری که باید گفت این خیزش‌ها، بحران دولت در کشورهای عربی است.
این استاد دانشگاه با اشاره به این‌که دولت عربستان عامل اصلی رفتن نیروهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به بحرین بود، تصریح کرد: دولت‌ها در این زمینه یک دست نیستند، اما بحران‌زده و با پدیده بی‌اعتمادی روبرو هستند.
وی همچنین به اختلاف بین ولیعهد و نخست‌وزیر بحرین در نوع برخورد با اعتراضات مردمی اشاره کرد و گفت: ولیعهد بحرین با جنبش اعتراضی کمی بازتر برخورد کرده است؛ اما نخست‌وزیر این کشور بستن فضا را مناسب‌تر می‌داند.
سجادپور در ادامه نقش دولت‌های منطقه‌ای مانند جمهوری اسلامی ایران را در این تحولات مورد ارزیابی قرار داد و ابراز داشت: این بحران‌ها و خیزش‌ها نشان داد که ایران‌ستیزی کالای استراتژیکی معیوب و مضرّ است.
وی بیان داشت: ترکیه از دیگر دولت‌های منطقه‌ای است که سرمایه‌گذاری سیاسی و اقتصادی بسیاری بر دولت‌های عربی کرده است که شاهد هستیم در این جریان‌ها از طرفی با نیروهای ناتو همکاری می‌کند و از طرفی نقش خود را به عنوان میانجیگر می‌پندارد.
استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه با بیان این‌که رژیم صهیونیستی شکست‌خورده اصلی این تحولات است، گفت: اگر در مصر دموکراسی شکل بگیرد، دیگر مانند حکومت حسنی مبارک، نسبت به قضیه فلسطین بی‌تفاوت نخواهد بود.
وی با اشاره به نقش غرب در شکل‌گیری این بحران‌ها، عنوان کرد: ایالت متحده پشتیبان مبارک، فرانسه پشتیبان بن علی و ایتالیا پشتیبان قذافی بود، اما در کنفرانس امنیتی مونیخ که مهم‌ترین کنفرانس امنیتی بود و طی چهار پنج ماه گذشته برگزار می‌شد، در شوک به سر می‌بردند و هیچ یک موضع مشخصی نگرفتند.
سجادپور نقش نهادهای بین‌المللی را در این حوادث فوق‌العاده‌ای دانست و با بیان این‌که از نظر تجزیه و تحلیل به سازمان‌های بین‌المللی دقت نمی‌کنیم، افزود: اقداماتی که شورای امنیت در این مدت کوتاه درباره لیبی انجام داد، یک نوع اقدام جدّی برای عملیاتی کردن مسؤولیت حمایت است.
وی یادآور شد: براساس مسؤولیت حمایت که در شورای امنیت به تصویب رسیده است، اگر دولتی نتواند از حقوق اتباع خود حمایت کند این وظیفه نهادهای بین‌المللی است که در امور این کشورها مداخله کنند، حتی مداخله نظامی.
در ادامه این همایش و پس از سخنان استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه، میزگردی علمی با عنوان تحولات خاورمیانه، سناریوهای محتمل و مواضع ایران برگزار شد که طی آن حجت‌الاسلام محمدحسن زمانی، معاون بین‌الملل حوزه علمیه قم و محمد ستوده، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه باقرالعلوم(ع) به سخنرانی پرداختند.
ضرورت بررسی ماهیت تحولات خاورمیانه و ریشه‌های آن
حجت‌الاسلام زمانی در ابتدای سخنان خود نقش بازیگران این جریان را مورد تحلیل قرار داد و گفت: در صورتی که ماهیت تحولات اخیر، عناصر تشکیل‌دهنده، زمینه‌ها و ریشه‌های واقعی آن فهرست و بررسی شود، ابهام این تحولات برطرف خواهد شد.
وی که بحث خود را بر روی جنبش مصر متمرکز کرده بود، با اشاره به حضور چند ساله خود به عنوان رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مصر، افزود: 22 حزب معارض مانند حزب غرب، حزب وقت و حزب اعتماد به عنوان معارضان حکومت مبارک در این کشور مطرح بودند.
حجت‌الاسلام زمانی با بیان این‌که احزاب معارض غیررسمی دیگری مانند اخوان المسلمین نیز در این جریان تا حدودی نقش داشتند، اما تصریح کرد: هرچه نگاه کنیم می‌بینیم که اخوان‌المسلمین جزو بازیگران اصلی این جریان نبود و عملاً هم در این جریان غافلگیر شد.
وی اختلاف اندیشه‌ای را مهم‌ترین مشکل درونی در اخوان‌المسلمین دانست و گفت: جریانی به اندیشه انقلاب اسلامی ایران نزدیک است که محمدمهدی عاکف که مواضع خود را نزدیک به انقلاب اسلامی و امام راحل ابراز می‌کرد، از آن جمله است.
معاون بین‌الملل حوزه علمیه قم افزود: جریان دیگری که در درون اخوان‌المسلمین عکس جریان انقلاب حرکت می‌کرد، جریان سلفی ضد شیعه و نزدیک به وهابیت بوده و جریان دیگر، طیف میانه است که این سه طیف سبب شد اخوان‌المسلمین هرگز نتواند به عنوان بازیگر اصلی این میدان مطرح شود.
وی از الازهر و علمای دینی مصر به عنوان بازیگران دیگر بحران این کشور نام برد و با اشاره به ویژگی‌های منحصر به فرد دانشگاه الازهر در جهان اسلام، گفت: الازهر کهن‌ترین، بزرگ‌ترین و متنفذترین دانشگاه در جهان اسلام است.
حجت‌الاسلام زمانی با بیان این‌که الازهر هرچند قابلیت اصلی نقش‌آفرینی در تحولات مصر را داشت، اما نتوانست بازیگر اصلی این جریان شود، وابستگی به حکومت را از مهم‌ترین نقاط ضعف الازهر برشمرد و ابراز داشت: مصر رهبری مانند امام خمینی(ره) کم داشت و عملاً هم دیدیدم که علمای مصر نه تنها رهبری را به عهده نگرفتند حتی همگام با مردم هم نتوانستند حرکت کنند.
وی تصریح کرد: جنبش جوانان مصر، مهم‌ترین بازیگر این جریان‌ها بود که گوی سبقت را از همه ربود و نشان داد با استفاده از ابزار جدیدی مانند فیس بوک و سایت‌های اینترنتی، می‌تواند نهضت جدیدی را به راه بیندازد.
معاون بین‌الملل حوزه علمیه قم از انقلاب اسلامی ایران به عنوان یکی از نقش‌آفرین‌های این جنبش‌ها یاد کرد و افزود: با دقت به این جریان‌ها خواهیم دانست که جرقه اندیشه انقلابی در کشورهای عربی از سفرهای نواب صفوی به این کشورها و انقلاب اسلامی ایران زده شده است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان این‌که گاهی سؤال می‌شود خیزش‌های مردمی ملت‌های مسلمان اسلامی است یا خیر، ابراز داشت: باید واقع‌بینانه در این‌باره داوری کرد و تمام زمینه‌ها و عناصری که به نحوی در این قیام‌ها و جنبش‌ها نقش‌آفرینی داشته‌اند فهرست کرد و وزن هرکدام را به درستی سنجید.
حجت‌الاسلام زمانی البته انقلاب ملت‌های مسلمان را نوعی انقلاب اسلامی دانست و تصریح کرد: آیا وجود یک انگیزه عدالت‌خواهی اقتصادی در مردم نشانه عدم اسلامیت یک نهضت می‌شود یا تمام این‌ها عناصری از اسلام است؛ حاکمیت اقتصادی و عدالت برگرفته از اسلام است.
وی با بیان این‌که تحولات مصر قطعاً به نفع اسلام و ایران تمام شد، اضافه کرد: بخشی از خواسته‌های نهضت اسلامی مصر به مروز زمان مطالبه شد و اضافه بر تغییراتی که قانون اساسی به وجود آمده، برخی مطالبات اسلامی دیگر هم انجام خواهد شد، اما چندان به تحقق حکومت اسلامی در این کشور امیدوار نیستیم.
بررسی سناریوهای محتمل در تحولات خاورمیانه
در بخش دیگری از این مراسم، محمد ستوده، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان این‌که در جهان اسلام با تحولات گسترده‌ای روبرو هستیم، گفت: ترسیم سناریوهای محتمل برای این تحولات به سبب شتابی که دارد، به سختی امکان‌پذیر است.
وی خاطرنشان کرد: خاستگاه و پیامدهای این تغییر و تحول در سطوح مختلف تا حدی قابل پیش‌بینی است اما به دلیل ادامه این تحول و تغییری که همچنان ناتمام مانده است، بیان این پیامدها هم ناقص خواهد بود.
ستوده با بیان این‌که عواملی در بروز این تغییر و تحولات نقش داشت که آغاز آن از تونس بود و این حرکت به سرعت وارد کشورهای دیگر شد، افزود: سرعت این تغییر و تحول در سایر کشورهای عربی منطقه هم به وقوع پیوست و به تبع آن آثار خود را در سایر کشورهای اسلامی هم خواهد گذاشت که سبب تغییر و تحول جدی در ساختار قدرت در سطح جهان می‌شود.
وی با اشاره به مدرن‌شدن کشورهای اسلامی و مواجهه این کشورها با تاریخ جدید، گفت: تقریباً در کل جهان اسلام و همه کشورهای اسلامی تجربه توسعه و نوسازی ناکارآیی خود را نشان داده است و سقوط یک جامعه از نظر هویت و ارزش‌های حیاتی را مردم لمس می‌کنند.
استاد روابط بین‌الملل دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان این‌که در کشوری مانند مصر، مردم جلوتر از نخبگان حرکت می‌کنند و در سایر کشورها هم شاهد چنین حرکتی هستیم، رژیم‌های کشورهای اسلامی را استبدادی خواند و ادامه داد: با مراجعه به تاریخ کشورهای لیبی، یمن، تونس و مصر، خواهیم دید که این کشورها با بحران مشروعیت روبرو بوده‌اند.
وی مهار اطلاعات و مهار نیروهای مخالف به ویژه نیروهایی که می‌خواهند سهمی در قدرت داشته باشند را امکان‌پذیر ندانست و ابراز داشت: اکنون وضعیت به گونه‌ای نیست که کشورها بتوانند در مرزهای ملی خود، مردم را مهار کنند.
ستوده با بیان این‌که انقلاب اسلامی ایران الگوی مقاومت ملت‌های منطقه است، گفت: تأثیر این حرکت‌های جدید از انقلاب ایران قابل مشاهده است؛ البته زمانی که در سال 57 حکومت پادشاهی ایران ساقط شد، کشورهای شیخ‌نشین و پادشاهی منطقه احساس وحشت کرده بودند.
وی افزود: پیروزی حزب‌الله لبنان بر رژیم صهیونیستی دومین الگوی مقاومت است که در زمان خود نقطه عطفی به حساب می‌آمد؛ چراکه برای نخستین‌بار بود که در سال دو هزار میلادی، اسرائیل به عنوان قدرتی که ارتش بسیار مجهزی هم داشت شکست می‌خورد و مجبور به عقب‌نشینی از سرزمین‌های لبنان می‌شد.
این استاد دانشگاه با بیان این‌که تحولات کشورهای منطقه درون‌زا است و اساساً ماشین حکومتی این دولت‌ها را از کار انداخته است، گفت: این تغییر و تحولات منطقه‌ای که ابتداعاً هم منطقه‌ای خلق می‌شود، از سطح ملی فراتر خواهد رفت و سبب وقوع حادثه منطقه‌ای می‌شود و زمانی که تغییر و تحولی منطقه‌ای شود، به سرعت آثار و پیامدهای جهانی خواهد داشت. /920/ز502/ع