سیمای تشیع در سفرنامه‌های مستشرقان در عصر صفویه
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان‌نامه «سیمای تشیع در سفرنامه های مستشرقان در عصر صفویه» پژوهشی از «محمود حائری» به بررسی دیدگاه مستشرقان نسبت به تشیع در عصر صفویه اهتمام ورزیده است.
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان‌نامه می‌خوانیم:
چکیده:
درباره تشیع مطالب زیادی از سوی مستشرقان به رشته تحریر درآمده است. رساله حاضر در صدد است تا به بررسی دیدگاه مستشرقان نسبت به تشیع در عصر صفویه بپردازد و به این سؤال پاسخ دهد که سیمای تشیع در سفرنامه مستشرقان عصر صفویه چگونه ترسیم شده است؟ در دوران صفویه تحولی در آشنایی غربیان با شیعه پدید آمد. در این دوران میان عثمانی و حکومت‌های غربی درگیری به وجود آمد، اتحادیه صلیبی تشکیل شد. غربی‌ها با اعزام کشیش‌ها و هیئت‌های اعزامی (افرادی که کشیش نبودند ولی تعصب مسیحی گری داشتند) خود را به دولت صفوی نزدیک کردند. این افراد با حضور خود در ایران و باانگیزه تحریک شیعه علیه سنی سفرنامه‌هایی را نوشتند که باعث آشنایی بیشتر غربیان با تشیع گردید، سفرنامه‌ها در دوران صفویه رشد قابل‌توجهی داشتند.
البته باید توجه داشت مطالعات و گزارش‌های این‌ها در این سفرنامه‌ها در دوران صفویه (و قبل از آن) به صورت میدانی (مشاهده افراد در محله‌ها بدون توجه به اعتقادات راستین شیعه در کتاب‌ها و نزد علما) انجام می‌گرفت که حق مطلب ادا نمی‌شد و در واقع اعتقادات مردم عامی و کوچه‌بازاری بود و این مشاهدات را به عنوان اعتقادات شیعه فرض کرده و سندسازی نموده‌اند و همین مشاهدات مبنای مطالعات و پژوهش‌ها و نظریه آن‌ها قرار می‌گرفت. این آثار در این دوره هر چند علمی و روشمند تلقی نمی‌شود اما در بررسی‌های علمی و تحقیقی جدید و معاصر بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیمای تشیع در سفرنامه شاردن، پیترودلاواله، انگلبرت کمپفر، ژان باپتیست تاورنیه و آدام اولئاریوس محور اصلی مباحث رساله حاضر است.
بیان موضوع تحقیق:
قرن‌هاست که برخی از شرق‌شناسان به ارائه چهره تشیع در ابعاد مختلف پرداخته‌اند و دراین‌باره نظریه‌های گوناگون را به صورت کتاب و مقاله به رشته تحریر درآوردند و سنت‌های مذهبی و آداب و رسوم عصر صفویه را به صورت گسترده توجه نمودند. مسلماً به علت وجود انبوه حجیم این‌گونه آثار در سطح گسترده و جهانی چهره خاصی از تشیع را ترسیم نموده‌اند. تدوین چنین پایان‌نامه‌ای می‌تواند دلایل ذیل را به دنبال داشته باشد:
1- پاسخگویی منطقی و تنقیح افکار عمومی و تاریخی که از ناحیه مستشرقان ایجاد کردند.
2- تطهیر و پاک‌سازی افکار و اندیشه‌های غربیان که مستشرقان با مطالب و گزارش‌های غیرمنطقی خود نسبت به تشیع در عصر صفویه ذهنیت‌هایی را برای غربی‌ها ایجاد کردند.
3- هرچند تاکنون از سوی دانشمندان و اهل قلم در این راستا مطالب زیادی مرقوم شده است، لکن به نظر می‌رسد به صورت نامنظم و هدفمند نبوده و تاکنون نیز بدین صورت در دسترس طالبین قرار نگرفته است.
4- با تهیه چنین پایان‌نامه‌ای گامی در مسیر انجام رسالتی باشد تا سهمی در تبدیل فضای تاریک اتهام‌ها به فضای روشن واقع‌نگری جامعه بشری به دنیای تشیع باشد. بنابراین هدف مورد بررسی ما این است که سیمای تشیع در سفرنامه مستشرقان عصر صفویه را بررسی نماییم.
شیعه، تشیع:
اهل لغت برای واژه «شیعه» معانی موازی مانند فرقه، حزب، گروه، امت، پیروان، یاران، هواداران، همراهان همکاران، دوستان، اشاعه کنندگان و تقویت‌کنندگان نموده‌اند. همه این معانی اگر چه به صورت مفرد و جمع آن شیع و اشیاع است اما از نظر کاربردی در قالب مفرد-مذکر و تثنیه و جمع مساوی است. واژه تشیع از ریشه و از مصدر باب تفعّل است و از نظر واژه‌شناسی به معانی یاری‌کردن و پیروی نمودن یک جماعت از شخص خاص است. در واقع محور واژه شیعه و تشیع نزدیک به معناهایی مانند پیروی، یاوری، هم رأیی، دوستی و اجتماع بر امری خاص است. بنا بر اذعان بیشتر واژه شناسان و فرقه نگاران شیعه در اصطلاح و کاربرد تاریخی عنوان غالب و جاافتاده برای دوست داران و پیروان امام علی (ع) و اهل‌بیت وی بوده است البته شیخ مفید با استناد به آیه «فَاَستَغاثَهُ اَلَّذی مِن شیعَتِهِ عَلَی اَلَّذی مِن عَدُوِّهِ»(سوره قصص/15) بر این باور است که تقابل شیعه و عدو قید پیروی خالصانه را در مفهوم شیعه گنجانده است.
مستشرق:
استشراق یعنی شرق‌شناسی و خاورشناسی. استشراق یعنی مجموعه تلاش‌های علمی غربیان برای شناسایی و شناساندن کشورها و شرایط جغرافیایی، منابع، معادن، تاریخ، قومیت‌ها، زبان، ادبیات، هنر، آداب، سنت‌ها، عادات فرهنگ، باورها، ادیان، تمدن‌ها، ویژگی‌های روان‌شناختی، حساسیت‌های روحی، ابعاد خطرناک و نقاط آسیب‌پذیر مردم کشورهای مشرق زمین از خاور نزدیک و شرق دریای مدیترانه و حتی سرزمین‌های دیگر اسلامی در آفریقای شمالی نقاط جهان باهدف کشف ثروت‌های مادی و معنوی آنان برای تأمین منافع غربیان.
سیمای اعتقادی تشیع در سفرنامه کمپفر:
پایبندی ایرانیان به مذهب شیعه اثنی عشر:
1- ایرانیان به مذهب شیعه اثنی عشری پایبند هستند یعنی دوازده تن از ائمه را به دلیل این که از پشت پیغمبر هستند منحصراً محق برای رسیدن به خلافت یا جانشینی پیغمبر و در نتیجه فرمانروایی بر مؤمنین می‌دانند. این ائمه دارای زندگی پاک و مقدس و بی‌نظیری بوده‌اند و معجزات و کراماتی از آن‌ها سرزده است و به همین دلیل امروز مورد تحسین و قبله حاجات مردم هستند.
2- علت شهرت شهر مشهد نزد شیعیان: از این همه تنها حضرت رضا (ع) در خاک ایران یعنی در مشهد مرکز خراسان دفن شده است. شهر مشهد در وهله اول به خاطر همین که مدفن حضرت رضاست به شهرت و اعتبار رسیده است زیرا زائران بی‌شمار برای زیارت قبر امام از اطراف و اکناف بدان سرازیر هستند. پس از حضرت علی و امام جعفر صادق (ع) چنین پیداست که آن‌ها برای حضرت رضا (ع) بیش از دیگران تقدس قائل هستند به خصوص می‌پندارند که نابینایان می‌توانند با توسل به او روشنی دیدگان خود را بازیابند.
3- نظر ایرانیان درباره حضرت مهدی (عج): درباره آخرین امام یعنی مهدی، ایرانیان چنین گمان دارند که وی در هیچ کجا دفن نشده است بلکه خدا او را به نزد خود خوانده است. در موعدی که تقدیر مقدر کرده است وی ظهور خواهد کرد تا مخالفان خود را نابود کند و جهان را پر از ایمان به پیغمبر واقعی سازد به همین دلیل هم امام مهدی را صاحب‌الزمان می‌خوانند.
شایان‌ذکر است، پایان‌نامه «سیمای تشیع در سفرنامه های مستشرقان در عصر صفویه» پژوهش پایانی «محمودحائری»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب قم است که در تابستان 1390 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «حجت الاسلام دکتر نجف لک زایی» و استاد مشاور آن «دکتر علی آقانوری» است./9193/پ202/ی