«فضای مجازی» جانشین ناکارآمد «کتابخوانی»

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، فرهنگ به عنوان زیرساخت هویت بخش جوامع مختلف، نقش مهمی در شکل دهی شخصیت انسان ها و جوامع برعهده دارد و توجه به ساحت های مختلف فرهنگ و به تبع آن تمدن های انسانی، یکی از موضوعات مورد تأکید صاحب نظران عرصه فرهنگ و تمدن است.

در حقیقت نوع مصرف کالاهای فرهنگی در یک جامعه و میزان تولید و مصرف اطلاعات برمبنای فرهنگ و خرده فرهنگ های بومی، نشان دهنده میزان فرهنگ پذیری و چگونگی زیست فرهنگی جوامع انسانی دارد.

از این منظر، فرهنگ کتابخوانی و گرایش به مطالعه را می توان یکی از شاخص های توسعه فرهنگی دانست و با اندکی تأمل در تاریخ و بررسی اوضاع و احوال تمدن های گوناگون می توان به این نکته دست یافت که ملت هایی که با کتاب، کتابت و کتابخوانی انس بیشتری داشته اند، تمدنی پویا و شکوفا تر داشته و توانسته اند فرهنگ عمیق تر و ماندگارتری را از خود به جای بگذارند.

در حقیقت انتقال میراث فرهنگی، گنجینه های تمدنی و معارفی و دستاوردهای علمی دانشمندان در تمدن های پیشین، از طریق همین کتابت و مطالعه آثار پیشینیان صورت گرفته و می توان گفت که فرهنگ مطالعه و کتابخوانی نقش بی بدیلی در انتقال دستاوردهای علمی، فرهنگی و تمدنی انسانی در طول قرن های متمادی داشته است.

سرانه مطالعه پایین در ایران

گردش مالی در حوزه فرهنگی و سرمایه گذاری در حوزه اقتصاد فرهنگ یکی از ویژگی های کشورهای غربی محسوب می شود و در رأس این برنامه ریزی ها، توجه به توسعه فرهنگ مطالعه و کتابخوانی به عنوان یکی از نمادهای ارتقای فرهنگ عمومی جامعه قرار دارد که همین موضوع سبب شده تا مردم این کشورها انس بیشتری با کتاب داشته و سرانه مطالعه در بین آنها چند برابر کشور ما باشد.

در کشور ما به دلیل اینکه متولی خاصی برای بررسی میزان مطالعه در کشور وجود ندارد و نهادهای گوناگون آمار مختلفی ارائه می دهند؛ سرانه مطالعه از 2 دقیقه تا 76 دقیقه اعلام شده است اما آنچه می تواند به عنوان منبعی مستند مورد توجه قرار گیرد؛ پژوهشی است که از سوی شورای فرهنگ عمومی کشور پیرامون این قضیه صورت گرفته و اعلام می کند که سرانه مطالعه میان مردم ایران ۱۲ دقیقه است که این ۱۲ دقیقه شامل مطالعه روزنامه، ادعیه و غیره می‌شود و اگر این‌ها را از مطالعه روزانه جدا کنیم تنها ۲ دقیقه سرانه مطالعه خواهد شد.

این میزان اندک سرانه مطالعه در کشور ما نشان دهنده آسیبی جدی در حوزه کتابخوانی است که نیازمند توجهی جدی در راستای ترویج فرهنگ کتابخوانی و مطالعه است و نهادهای مرتبط باید در این زمینه اقدامات ویژه ای انجام دهند.

رهبر انقلاب دراین باره می فرمایند:«من هر زماني كه به ياد كتاب و وضع كتاب در جامعه خودمان مي افتم، قلباً غمگين مي‌شوم.» و راه حل رفع این معضل را در تبدیل فرهنگ کتابخوانی به یک سیره و سنت دانسته و تأکید می کنند: « این باید یک سیره و سنت در بین مردم ما بشود که کتاب بخوانند و به بچه هایشان یاد بدهند.»

فناوری های نوپدید و فرهنگ کتابخوانی

ظهور فناوری های جدید و نقش جدی این فناوری ها در زندگی روزمره مردم جهان را باید از ویژگی های قرن جاری دانست بگونه ای که جلوه های مدرن فناوری های نوپدید با سرعت روزافزون خود، مرزهای زندگی را درنوردیده و هر روز شاهد ورود یک فناوری جدید به سبد مصرف خانواده ها هستیم.

این فناوری ها در سالهای اخیر تغییر محسوس و چشمگیری در سبک زندگی انسان ها به وجود آورده اند و زندگی انسان ها تا حدود زیادی تحت تأثیر این فناوری های نوپدید قرار گرفته است.

رشد روزافزون استفاده از فضای مجازی را باید یکی از دستاوردها و درعین حال یکی از آسیب های عصر فناوری محسوب کرد که به سبب نقش پر رنگ در میان کالاهای فرهنگی و سبد مصرف فرهنگی افراد و خانوارها، بسیاری از ابعاد و ساحت های زیست فرهنگی افراد را متأثر از خود ساخته است.

یکی از عرصه هایی که به سبب ورود بیش از اندازه فضای مجازی دچار تغییر و دگرگونی شده است، حوزه اطلاعاتی و دانشی و همچنین تغییر فرهنگ مطالعه در کشورهای مختلف است.

ارائه اطلاعات گوناگون در عصر«انفجار اطلاعات» در فضای مجازی را باید یکی از عمده ترین علل رویگردانی نسل جدید از فرهنگ مطالعه و انس با کتاب دانست و این موضوعی هر روز گسترش بیشتری می یابد و امروزه شاهد هستیم کودکان یک جامعه پیش از آنکه با کتاب و فرهنگ کتابخوانی آشنا شوند، استفاده از اینترنت را آموزش می بینند، تا جایی که کودک قبل از خواندن و نوشتن، استفاده از فضای مجازی را یاد می گیرد.

در واقع می توان گفت که امروزه فضای مجازی به دلیل جذابیتی که در بحث در آسان قرار دادن اطلاعات به مخاطب خود دارد؛ جانشین کتاب ها شده است و با جایگزین شدن گوشی های همراه، تبلت و سایر لوازم دیجیتال، نسل جدید از کتاب و فرهنگ مطالعه کتاب جدا شده و نیازهای علمی و سؤالهای مختلف خود را از فضای مجازی و در بستر اینترنت جست و جو می کند.

فضای مجازی و ارائه اطلاعات سطحی به مخاطب

همانگونه که پیشتر اشاره شده، تغییر سبک زندگی انسان امروزی و ورود فناوری های نوپدید به حوزه زیست فرهنگی افراد، سبب شده تا الگوهای مصرف علمی و اطلاعاتی و دانشی افراد دچار تغییرات فراوانی شود بگونه ای که فضای مجازی جانشین کتاب ها در بحث مرجعیت علمی و پاسخگویی به نیازهای دانشی و اطلاعاتی انسان ها شده است.

این موضوع هرچند ممکن است به سبب جذابیت و آسانی انتقال داده های دانشی دارای نقاط قوتی شود اما اگر به صورت کارشناسی و با دقت نظر بیشتری به این موضوع نگریسته شود می توان معایب و مضرات گوناگونی را در این موضوع مشاهده کرد.

تنوع اطلاعات غیر کارآمد را می توان یکی از آسیب های جدی در این موضوع دانست چراکه مراجعه مخاطب برای دریافت پاسخ علمی خود به فضای مجازی و پایگاه های گوناگونی اینترنتی، سبب می شود تا حجم انبوهی از مطالب غیرکارآمد به مخاطب ارائه شود که این اطلاعات نه تنها مخاطب را در رسیدن به پاسخ نهایی یاری نمی کند، بلکه سبب ایجاد سردرگمی در ذهن او نیز می شود و تولیدکنندگان محتوا برای آنکه در بازار رقابت پیروز شوند، مطالب خود را طوری تنظیم می کنند که مخاطب در کمترین زمان ممکن برداشت کافی از محتوا داشته باشد، به عبارت دیگر همانطور که در فضای مجازی مشاهده می شود اکثر مطالب در عین القای منظور خود کوتاه هستند و این موضوع در دراز مدت میل و رغبت کاربران را برای استفاده از کتاب و سایر منابع مکتوب از بین می برد.

در واقع می توان گفت امروز بیش از آنکه انسان جریان اطلاعات و دانش موجود در فضای مجازی را مدیریت و هدایت کند، این جریان اطلاعات است که انسان ها را هدایت کرده و با خود به پیش می برد و این تنوع اطلاعاتی سبب می شود تا انسان به صورت ناخواسته از هدف اصلی خود دور شده و بیش از پیش در دریایی از واژگان و دانش های غیر مرتبط با موضوع مورد نظر خود مواجه شود.

ارائه اطلاعات سطحی را می توان یکی دیگر از آسیب های جست و جوی علمی در فضای مجازی دانست و می توان گفت اطلاعات موجود در فضای مجازی اقیانوسی به عمق یک بند انگشت است که هرچند ممکن است اطلاعات متنوع و گوناگونی را در موضوعات مختلف به مخاطبان خود ارائه دهد اما این اطلاعات هیچ گاه نمی توانند به صورت عمیق پاخگوی نیازهای علمی بشر بوده و به عمق بخشی علمی در ذهن و وجود او بپردازد و در حقیقت مرور سطحی داده ها سبب درک سطحی از مطالب شده و از طرف دیگر این مطالب به شدت فرار بوده و از ذهن مخاطب با گذشت زمان کوتاهی حذف می شوند و این موضوع بازدهی مطالعه را نیز پایین می آورد.

عدم انسجام اطلاعاتی را می توان به عنوان یکی دیگر از آسیب های فضای مجازی برشمرد بگونه ای که اطلاعات موجود در این فضا در یک قاب و قالب خاصی در اختیار مخاطب قرار می گیرد و به صورت تک بعدی به یک موضوع پرداخته می شود و به دلیل عدم انسجام و غیرهدفمند بودن نمی تواند به تعمیق دانش در بین مخاطبان بپردازد و این در حالی است که در سیستم سنتی کتابخوانی، افراد در موضوع مورد نظر دقت و تعمق بیشتری کرده و با جست‌و‌جو در کتاب های مختلف، اطلاعات کارآمدی را به دست می آورد و کاربران فضای مجازی اذعان دارند که تعدد صفحات بالا در این فضا موجب می شود که وقت کافی برای مطالعه آنها نداشته باشند و در حقیقت کاربر خود را با تعداد زیادی صفحه و وقت اندکی مواجه می بیند و همین موضوع سبب می شود به جای مطالعه دقیق به مرور سطحی روی آورد.

به هر روی آنچه سبب می شود تا فرهنگ کتابخوانی به عنوان یکی از عوامل مؤثر در رشد و ارتقای فرهنگی جامعه، در میان گروه های مختلف افراد جامعه نهادینه شود، برنامه ریزی صحیح و اصولی و استفاده از تمام ظرفیت های موجود در این بخش است که یکی از مهم‌ترین راهبردها؛ تربیت فرهنگی صحیح در میان خانواده ها و انس خانواده با کتاب و انتقال این فرهنگ و سبک و سیره در میان نسل های گوناگون است و همانگونه که رهبر انقلاب در دیدار معلمان و اساتید دانشگاه‌های خراسان شمالی در سال 90 فرمودند:« . مسئله‌ی مطالعه و کتابخوانی مهم است. در جامعه‌ی ما بی‌اعتنائی به کتاب وجود دارد. گاهی آدم می‌بیند در تلویزیون از این و آن سؤال میکنند: آقا شما چند ساعت در شبانه‌روز مطالعه میکنید، یا چقدر وقت کتابخوانی دارید؟ یکی میگوید پنج دقیقه، یکی میگوید نیم ساعت! انسان تعجب میکند. ما باید جوانان را به کتابخوانی عادت دهیم، کودکان را به کتابخوانی عادت دهیم؛ که این تا آخر عمر همراهشان خواهد بود. کتابخوانی در سنین بنده - که البته بنده چندین برابر جوانها کتاب میخوانم - غالباً تأثیرش بمراتب کمتر است از کتابخوانی در سنین جوانها و شما عزیزانی که اینجا حضور دارید. آنچه که همیشه برای انسان میماند، کتابخوانی در سنین پائین است. جوانان شما، کودکان شما هرچه میتوانند، کتاب بخوانند؛ در فنون مختلف، در راههای مختلف، مطلبی یاد بگیرند.» توجه به فرهنگ کتابخوانی باید در دستور کار متولیان و سیاست گذاران عرصه فرهنگ کشور قرار گرفته و از اولویت های آنها باشد./872/ی۷۰۲/س

وحید کوچک زاده