بررسی مزایای استفاده از هوش مصنوعی در فرآیند اجتهاد

اشاره: امروزه از هوش مصنوعی به‌ عنوان ابزاری قدرتمند در روند بررسی‌ تطابق، طبقه‌بندی، دسته‌بندی و تحلیل آماری و فنی اطلاعات استفاده می شود؛ بر این اساس این فناوری می تواند خدمات شایانی را در فرآیند اجتهاد، تولید علوم اسلامی و نظریه پردازی به همراه داشته باشد.

با گسترش استفاده در فناوری نوین آی تی، آشنایی پژوهشگران علوم اسلامی نسبت به ظرفیت‌ها و مزیت‌های استفاده از هوش مصنوعی و چالش‌های احتمالی پیش‌رو از اهمیت فراوانی برخوردار شده است؛ در همین راستا نخستین همایش ملی هوش مصنوعی و علوم اسلامی یکشنبه چهارم آبان‌ماه در مدرسه علمیه معصومیه(س) برگزار خواهد شد.

در ادامه مصاحبه آیت الله محمود رجبی عضو شورای عالی حوزه های علمیه در خصوص استفاده از فناوری آی تی می خوانیم که در آن به موضوعاتی مانند ضرورت استفاده از هوش مصنوعی و افق به کار گیری فناوری آی تی در حوزه علمیه، نقش هوش مصنوعی در مسیر استنباط احکام و مخاطرات معنوی و علمی استفاده از هوش مصنوعی پرداخته شده است.

رسا ـ ضرورت استفاده از هوش مصنوعی و افق به کار گیری از فناوری آی تی در حوزه علمیه را چطور می‌بینید؟

زمینه های به وجود آمده پس از انقلاب اسلامی برای آشنایی طلاب با فناوری آی تی، افق کاربست هوش مصنوعی را امیدوار کننده و چشم انداز آن را نوید بخش کرده است؛ در گذشته این مسأله در حوزه علمیه کاملا مغفول بود اما اکنون برخی از طلاب با هوش مصنوعی آشنایی مقدماتی پیدا کرده و مؤسسات مختلفی نیز در این زمینه فعالیت دارند.

در مراکز آموزشی واحدهایی برای آشنایی با این فناوری در نظر گرفته شده است و درک ثمرات آن برای بسیاری از حوزویان ملموس شده؛ با این حال هنوز با فضای عظیم این عرصه آشنایی کامل صورت نگرفته است.

دغدغه بهره گیری از آی تی به عنوان یک نیاز و ضرورت در بخشی از بدنه حوزه نشان می دهد که زمینه برای وقوع جهش در این عرصه وجود دارد؛ البته از نظر سرمایه گذاری، مدیریت و برنامه ریزی نیاز به تلاش بیشتری وجود دارد.

رسا ـ مؤسسه امام خمینی(ره) چه پژوهش هایی در زمینه هوش مصنوعی داشته است؟

قریب بیست سال پیش، مؤسسه امام خمینی(ره) نشریه ای را در این باره منتشر کرد؛ البته هنوز فعالیت برنامه ریزی شده خاص در گروه های علمی مؤسسه در خصوص هوش مصنوعی با ظرفیت های امروزین آن صورت نگرفته اما جسته و گریخته تحقیقاتی انجام شده که از جمله آن ها مقالات منتشره در مجلات مؤسسه عبارت اند از:

1. ادراک بصری در هوش مصنوعی و فلسفه ذهن
2. مبانی معرفت شناختی و ذهن و هوش مصنوعی
3. متن کاوی موضوعی رایانه ای قرآن کریم برای کشف ارتباطات معنایی میان آیات بر مبنای تفسیر موضوعی
4. بررسی توان رقابت هوش مصنوعی با ذهن انسان از منظر قرآن کریم

البته در مؤسسه امام خمینی(ره) معاونت فناوری اطلاعات فعال است و پروژه های مختلفی را اجرا کرده و در دست اجرا دارد که مورد بهره برداری اساتید، محققان و دانش پژوهان و نیز بخش های مختلف اداری مؤسسه است؛ در مرکز دایرة المعارف نیز پروژه های ارزشمندی اجرا شده است که در انجام سرعت و دقت تحقیقات محققان آن مرکز تأثیر قابل توجه دارد.

در فضای مجازی نیز همه گروه ها، مرکز آموزش های آزاد و مرکز آموزش های مجازی و نیمه حضوری علاوه بر آموزش های مجازی حدود یکصد کانال و گروه های فعال علمی دارند.

رسا ـ افق کار آیت الله اعرافی در حوزه هوش مصنوعی چطور می بینید؟

بیش از 30 سال با آیت الله اعرافی همکاری داشته ام؛ آیت الله اعرافی خوش فکر، خلاق، آینده نگر و مدیری توانمند است که اقدامات بزرگی را در کارنامه دارد؛ با توانمندهایی که در مدیریت حوزه دیده می شود، انتظار می رود کارهای شایسته ای صورت بگیرد و حوزه در طول زمان، نه تنها سطح ضروری این فناوری را طی کند بلکه به سوی سطح مطلوب گام های ارزشمندی بردارد و در کاربست هوش مصنوعی و فناوری آی تی افق چشم انداز مطلوب و امیدوار کننده خواهد داشت البته اگر امکانات بیش تری فراهم شود، حرکت بهتری انجام خواهد شد؛ شورای عالی هم که نهاد بالادستی مدیریت حوزه است حتما به آیت الله اعرافی در این زمینه کمک و بسترهای لازم را فراهم خواهد کرد.

رسا ـ چه میزان با ورود هوش مصنوعی در مسیر استنباط احکام و پژوهش های اسلامی موافق هستید؟

استفاده از هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار نوین برای فرآیند اجتهاد، تولید علوم اسلامی و نظریه پردازی مفید می دانم؛در نظریه پردازی هوش مصنوعی می تواند خدمات بسیار خوبی داشته باشد.

با اینکه تفسیر المیزان در جهان اسلام بی نظیر است اما اگر برای علامه طباطبایی قدس سره در هنگام نگارش المیزان امکان استفاده از ظرفیت های هوش مصنوعی وجود می داشت، در جهات مختلف اثر گذار بود؛ به هر حال ظرفیت های عظیم هوش مصنوعی عالم دیگری را به روی محققان می گشاید.

اگر فناوری آی تی در اختیار محققان قرار بگیرد از لحاظ جامعیت، سرعت و دقت بسیار می تواند کمک کند؛ و علاوه بر امکان پیشگیری از بسیاری از خطاها و دستیابی آسان، سریع و دقیق به داده های فراوان علمی، محققان این صرفه جویی زمانی را می توانند به تأملات علمی اختصاص دهند.

هوش مصنوعی کمک عظیمی به سایر کار ویژه های روحانیت می کند؛ از جمله در تبلیغ و برای فعالیت های فرهنگی بسیار پیش برنده، سرعت بخش و سامان دهنده است.

موارد زیر را می توان به عنوان دلایل ضرورت و سودمندی استفاده از هوش مصنوعی درحوزه علمیه ذکر کرد: جهان دائما در حال تحول است و این تحولات در جامعه ما و جهان اسلام اثر خودش را دارد؛ اگر حوزه علمیه نتواند پاسخگوی نیازهای نوظهور نظام و جوامع اسلامی باشد، از قافله تحولات عقب می ماند و به حاشیه رانده می شود.

جهت گیری نظام اسلامی به سمت تمدن نوین اسلامی و اداره جهان است؛ این کار بدون استفاده ابرازهای نوین ممکن نیست از طرفی مطالبات از دانشمندان اسلامی هر روز، رو به افزایش است و از طرف دیگر نفوذ اسلام گسترده تر شده است و دشمنان هم تهاجم مضاعف خود را دارند؛ باید ابزارهایی داشته باشیم که پاسخگوی این حجم و این سطح از نیاز ها باشد.

استکبار جهانی در عرصه فرهنگی یک جنگ تمام عیار را علیه مبانی و ارزش های اسلام و نظام اسلامی به راه انداخته است؛ آن ها از تمام ظرفیت فناوری های نوین در بالاترین سطح استفاده می کنند و ما نیز برای پیروزی باید مسلح به سلاح های نوین شویم.

در زمینه جریانات سیاسی اجتماعی جهان نیز از نظام اسلامی انتظار می رود که مواضع خود را بر اساس آیات، روایات و منطق عقلانی اسلامی مشخص کند؛ سخنان برخی از مسؤولان که مخالف با موازین اسلامی است، تحت تأثیر فرهنگ غربی جریانات سیاسی اجتماعی آن ها است؛ باید در تمام عرصه ها مواضع اسلام را براساس مبانی مشخص کرد که این کار عظیم و گسترده، نیازمند فناوری های نوین است.

رسا ـ مخاطرات معنوی و علمی استفاده از هوش مصنوعی در حوزه علمیه چیست؟

اگر انبوهی از اطلاعات در اختیار محقق قرار گیرد؛ انبوه خوانی بدون تعمق و تأمل از مخاطرات استفاده از فناوری آی تی و هوش مصنوعی خواهد بود؛ محقق نباید به داده های فروان به دست آمده از طریق فناوری اطلاعات اکتفا کرده و خیال کند که نیاز چندانی به تأملات عمیق ندارد؛ باید توجه داشت که فناوری، تنها زمینه را فراهم می کند و قدرت استنباط، نظریه پردازی و تجزیه و تحلیل که حرف اول را می زند، چیزی جدای از آن است.

انحراف از مسیر و اهداف از دیگر مخاطرات این مسیر است؛ همه فعالیت های حوزوی برای تقرب به خداوند متعال صورت می گیرد و مخاطره غفلت از هدف، همواره و در همه حال مطرح است ولی توانمندی های هوش مصنوعی می تواند یکی از معدات آن باشد و زمینه غفلت از هدف را فراهم کند.

در منابع اسلامی (آیات و روایات) که سر و کار روحانیون و از جمله محققان و مجتهدان با آن است، معرفت با اخلاق و معنویت عجین شده است؛ وقتی فناوری نوین تنها معلومات علمی را در اختیار محقق قرار می دهد، ممکن است از بعد معنوی غفلت شود که خطر جدی است و باید در خصوص آن چاره اندیشی شود.

فعلا مدیریت فناوری های نوین و فضای مجازی در اختیار ما نیست و نمی توان فناوری های نوین را ایزوله کرد؛ از سوی دیگر دشمنان اسلام نیز توطئه های خودشان را با استفاده حداکثری از همین امکانات محقق می سازند که باید برنامه های لازم برای کنترل درونی محققان در نظر گرفته شود.

در فضای علمی حوزه مسأله ای به نام امدادهای های الهی و عنایت اهل بیت(ع) وجود دارد که در زندگی علمای حوزه علمیه نمونه های فراوانی دارد مانند ملا صدرا که بسیاری از نوآوری های فلسفی او هنوز در جهان ناشناخته است؛ این عالم بزرگوار تصریح می کند که برخی مشکلات عظیم علمی خود را با زیارت حضرت معصومه(س) و استمداد از آن بانوی کرامت حل می کرد؛ نیابد این فضای خشک علمی سبب غفلت از استمداد از خداوند متعال و اهل بیت(ع) شود.

رسا ـ آیا با شکل گیری ستادی جهادی برای گسترش استفاده از هوش مصنوعی در حوزه علمیه موافق هستید؟

کارهای نو حتما نیاز به ستاد عملیاتی دارد بدون آن نمی توان به نتیجه مطلوب رسید؛ علاوه بر ستاد عملیاتی، کار باید به صورت جهادی پیش برود؛ کارهای بزرگ پس از انقلاب اسلامی، همگی با کارهای جهادی پیش رفته است.

اگر کسانی احساس وظیفه جدی کرده، بحران ها را کنار زده و تلاش خستگی ناپذیر داشته باشند؛ با اتکال به خداوند به میدان کار جهادی وارد شوند چشم انداز امیدوار کننده محقق می شود؛ همچنین باید این ستاد در متن قرار بگیرد و عناصر آن روحیه جهادی داشته باشند.

رسا ـ مأموریت های اصلی این ستاد چیست؟

اولین کار ستاد فرهنگ سازی است و تا فرهنگ سازی نشود، این کار به نتایج مطلوب نمی رساند و در مراحل اولیه باقی می ماند آموزش و فراهم ساختن زمینه برای کاربست هوش مصنوعی از دیگر اولویت هاست و اگر ستاد در جایگاه لازم خود قرار بگیرد؛ نیازمند سیاست‌گذاری است که پس از آن سیاست گذاری هماهنگی بین مراکز را می تواند انجام دهد و بسیار اثر گذار است.

رسالت این ستاد در امتداد اجتماعی نظریات اسلامی و نیز تولید و نشر نظریات اسلامی بسیار قابل توجه است. مکاتب دیگر، فلسفه را که بسیار انتزاعی است، وارد زندگی اجتماعی خود کرده اند در علوم اسلامی و به ویژه فقه که در اکثر موارد کاربردی و مربوط به عرصه زندگی اجتماعی و سبک زندگی به معنای وسیع آن است این امر آسان تر و ضروری تر است؛ بنابراین این ستاد می تواند در نشر نظریات علمی اسلام در عرصه اداره جهان بسیار مؤثر باشد.

رسا ـ آینده نزدیک حوزه علمیه، در صورت عدم استفاده از فناوری آی تی را چگونه می بینید؟

چنان‌که گفتیم اگر بناست پا به پای تحولات از تهاجمات به مکتب اسلام و نظام اسلامی دفاع کنیم بدون شک نیاز به ابزار جدید داریم و بدون آن نمی توانیم هماوردی مناسبی داشته باشیم؛ دشمنان برای تحریف حقایق اسلام از امکانات نوین استفاده می کنند و اگر ما استفاده نکنیم، نمی توانیم پاسخگو باشیم.

با تحولات به وجود آمده به برکت انقلاب اسلامی، عطش زیادی به شناخت آموزه های اسلام در سطح جهانی به وجود آمده است و بدون استفاده از فناوری های نوین پاسخ گویی به آن میسور نیست و به شکل مطلوب می توان گفت ممکن نیست؛ البته از جهت و توان علمی کمبودی وجود ندارد و تنها باید این منابع استخراج شوند؛ هر چقدر از ظرفیت های فناوری های نوین استفاده کنیم، به نیازهای بیشتری می توان پاسخ داد؛ در غیر این صورت در طول زمان نیازهای جدیدی به وجود خواهد آمد که قادر به پاسخ نخواهیم بود./1350/گ402/ف