از نقش مشورتی هوش مصنوعی در اجتهاد تا آینده حوزه در بکارگیری فناوری های نوین

اشاره: امروزه از هوش مصنوعی به‌ عنوان ابزاری قدرتمند در روند بررسی‌ تطابق، طبقه‌بندی، دسته‌بندی و تحلیل آماری و فنی اطلاعات استفاده می شود؛ بر این اساس این فناوری می تواند خدمات شایانی را در فرآیند اجتهاد، تولید علوم اسلامی و نظریه پردازی به همراه داشته باشد.

با گسترش استفاده در فناوری نوین آی تی، آشنایی پژوهشگران علوم اسلامی نسبت به ظرفیت‌ها و مزیت‌های استفاده از هوش مصنوعی و چالش‌های احتمالی پیش‌رو از اهمیت فراوانی برخوردار شده است؛ در همین راستا نخستین همایش ملی هوش مصنوعی و علوم اسلامی یکشنبه چهارم آبان‌ماه در مدرسه علمیه معصومیه(س) برگزار شد.

در ادامه مصاحبه اختصاصی خبرگزاری رسا با آیت الله محمد مهدی شب زنده دار عضو فقهای شورای نگهبان را در خصوص استفاده از فناوری آی تی می خوانیم که در آن به موضوعاتی مانند ورود هوش مصنوعی به چرخه تولید علوم اسلامی، مخاطرات استفاده هوش مصنوعی در فرآیند اجتهاد، آینده حوزه علمیه  در به کار گیری فناوری اطلاعات و دیگر موارد پرداخته شده است.

رسا ـ ضمن تشکر از فرصتی که در اختیار رسا قرار داده اید، در ابتدا بفرمایید که چقدر با ورود هوش مصنوعی به چرخه تولید علوم اسلامی موافق هستید؟

مبحثی در علم اصول وجود دارد که بر اساس آن تنها پس از فحص کامل می توان به اصول عملیه و امارات عمل کرد؛ بر این اساس هر امکانی که فحص فقیه در مسیر اجتهاد را کامل تر کند، باید به آن توجه شود.

این شیوه همواره در میان فقها رایج بوده است مثلا در گذشته فقها به وسائل الشیعه شیخ حر عاملی مراجعه می کردند؛ پس از نوشته شدن مستدرک الوسائل، مرحوم آخوند فرمودند: برای فحص کامل فقهی باید به مستدرک نیز رجوع شود.

بنابراین در صورت وجود امکانات جدید، بدون استفاده از این امکانات فحص مجتهد کامل نخواهد بود و نمی توان فتوا داد؛ بدون استفاده از آی تی به معنای عام خود نیز که شامل ابزارهای مختلف می شود، نمی توان مطلبی را به اسلام نسبت داد؛ مثلا در زمینه واژه شناسی قرآن کریم و روایات با وجود قاموس های رایانه ای فقیه بدون مراجعه به این ابزار نباید  معنایی را برگزیند.

بر اساس اصول مدون حوزه علمیه استفاده از آی تی در زمینه های مختلف ضروری است و در غیر این صورت مسئله فتوا محل اشکال واقع می شود؛ نه تنها بهره گیری از ابزار موجود ضرورت دارد بلکه پس از باز شدن راه، باید استفاده از آن تعمیق پیدا کند.

حتی اگر حوزه علمیه بتوانند در عمیق تر و دقیق تر شدن این ابزار موثر باشد؛ این کار از باب مقدمه واجب، واجب خواهد بود؛ اگر از ابزار جدید بهره نگیریم در درگاه خداوند متعال مسؤول هستیم؛ چرا که در این صورت اجتهادها دقت کمتری خواهند داشت بنابراین از فناوری جدید که خداوند به بشر ارزانی داشته باید بهره لازم گرفته شود.

رسا ـ حوزه علمیه در زمینه استفاده از هوش مصنوعی با چه مخاطراتی رو به رو است و چه گام هایی را باید بردارد؟
 
میزان اعتبار و حجیت هوش مصنوعی و اطلاعات آی تی از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ متخصین امر در این باب باید توضیح دهند که داده ها در چه حد دارای اعتبار هستند؛ آیا موجب یقین می شوند و یا تنها احتمالات را در پی دارند؟ اگر خطاها فراوان باشد و نتوان در حد یقین به آن اعتماد کرد و در عین حال عده ای از پژوهشگران تنها به آن اکتفا کنند، در درگاه خداوند متعال بریء الذمه نخواهند بود.

در عین حال هوش مصنوعی می تواند نقش مشورتی برای فقیه داشته باشد؛ فقیه به عنوان مشورت از هوش مصنوعی استفاده می کند و آنچه از این ابزار به دست می آورد، در کنار هم قرار دهد و استنتاج نهایی را که خود انجام می دهد در اختیار جامعه قرار دهد.

اما اگر پا فراتر از این گذاشته شود و همه محصولات هوش مصنوعی به صورت صد در صد پذیرفته شود، اشکالاتی را به همراه خواهد داشت؛ ممکن است برخی که در حوزه استنباط اهلیت کافی را ندارند، اظهار نظر کنند و این ابزار دستاویزی شود که هر فردی خیال کند با استفاده از هوش مصنوعی می تواند نظر اسلام را به دست آورد.

همان طور که هرکسی نمی تواند از ابزار پزشکی استفاده کند باید این آگاهی به وجود بیاید که استفاده از این ابزار کار هرکسی نیست و پیش نیازهای خاص خود را دارد؛ بنابراین هوش مصنوعی تنها به کسی که صلاحیت علمی دارد، کمک می کند.

در حال حاضر آی تی، مشکلاتی را در سطح در دنیا برای دانش آموزان و دانشجویان ایجاد کرده؛ مانع فعالیت ذهنی دانش آموزان شده است؛ حتی برخی از آن ها جدول ضرب بلد نیستد و احترامی برای معلم قائل نیستند چون احساس غنا از حضور معلم می کنند.

باید دید هوش مصنوعی چقدر در ابداع و ایجاد جرقه علمی اثر گذار است؛ کم رنگ شدن نقش ذهن و استعداد می تواند یکی از محاذیر استفاده از هوش مصنوعی باشد؛ نیاز به آیین نامه حدود بهره گیری از آی تی داریم تا این مشکلات به وجود نیاید.

تفکر اهمیت فراوانی در مسیر تحصیل دارد؛ شخصی حاشیه مکاسب خود را به امام خمینی(ره) هدیه داد؛ امام  در جواب فرمود اگر تعداد مراجعات من به حواشی زیاد شود، دیگر زمان فکر کردن نخواهم داشت؛ اگر آی تی فرصت فکر کردن مستقل را از پژوهشگر بگیرد، قهرا به ضرر علم خواهد بود.

مشکل دیگر این است ابزارهای جدید زمینه دسترسی به سایر فضاها مخرب را نیز فراهم می کند و می تواند فرصت را تبدیل به تهدید کند؛ توجه به جهات مثبت و منفی هوش مصنوعی یک امر لازم است.

رسا ـ با توجه به تحولات حوزه علمیه پس از انقلاب اسلامی افق به کارگیری هوش مصنوعی را چطور می بینید؟

استفاده از آی تی نه تنها ضرورت دارد بلکه در حد وجوب است؛ چون بدون آن شرایط استنباط فراهم نمی شود؛ فضلا و بزرگان حوزه نیز نگاه مثبتی نسبت به آن دارند تنها اشکال، در زمینه محاذیر است؛ اگر محاذیر احصا و رفع شود، هیچ صاحب نظر حوزوی با آن مخالفت نمی کند؛ البته نباید هوش مصنوعی جایگزین فقها شود؛ شارع مقدس قول فقها را حجت قرار داده اما ابزار را حجت قرار نداده، مگر اینکه یقین آور باشد.

تلفن همراه نیز محاذیری دارد ولی آیا می توان گفت نباید از آن استفاده کرد؟ خیر باید درست استفاده شود به عنوان مثال تا سن خاصی تلفن همراه به فرزندان داده نشود.

از طرف دیگر اگر مخاطبین مراکز علمی بدانند که در حوزه علمیه در زمینه تولید علم از بهترین و جدید ترین ابزارها استفاده می شود، اطمینان بیشتری نسبت به تولیدات حوزه علمیه پیدا می کنند.

دنیا تشنه حق است و پس از یاس از نحله های مختلف گوش شنوایی دارد؛ مردم دنیا وقتی بدانند حوزه علمیه با ابزار جدید نظر اسلام را در ساحت های مختلف بیان می کند، اطمینان بیشتری پیدا خواهند کرد؛ استفاده از این ظرفیت، اقبال به سوی دین را زیاد می کند و باعث تبیلغ و نشر اسلام می شود.

شاید قبلا در ساخت های مختلف به خاطر نبود ابزار امکان اظهار نظر نداشتیم اما اکنون با استفاده از ابزار جدید می توانیم در حوزه های معرفتی بیشتری وارد شویم.

رسا ـ هوش مصنوعی به عنوان دستیار مجتهد در چه زمینه های می تواند موثر باشد؟

از هوش مصنوعی می توان به عنوان یک مشاور استفاده کرد؛ اگر فقیه فرصت یا امکان مراجعه را نداشته باشد، می تواند از این دستیار استفاده کند؛ مثلا فقیه می تواند به راحتی به کتاب های مختلف مراجعه کند.

پس از نگارش جامع الاحدیث شیعه، این کتاب بسیار مورد توجه مورد توجه بزرگان حوزه علمیه مانند امام خمینی(ره) آیت الله خویی و آیت الله میلانی قرار گرفت؛ در حالی که ظرفیت هایی که هوش مجازی در اختیار فقیه قرار می دهد، غیر قابل مقایسه با این کتاب است و مسیر را در فرآیند اجتهاد بسیار ساده تر می کند.

رسا ـ آینده حوزه علمیه را با مدیریت آیت الله اعرافی در زمینه به کار گیری فناوری اطلاعات چطور می بینید؟

آیت الله اعرافی عالم فرهیخته و آگاهی است؛ مدیر حوزه علمیه حتما از کسانی خواهد بود که در رواج بهره گیری از آی تی نفش برجسته ای را ایفا خواهد کرد؛ در حال حاضر نه تنها نباید به داشته ها در زمینه آی تی بسنده کرد بلکه باید زمینه های جدید نیز ایجاد شود؛ مراکز علمی نیز باید گام های لازم را در این زمینه بردارند./1350/ج