خاستگاه پدیده کشف حجاب و بازخوانی قانون کشف حجاب رضاخان

اشاره

در مکتب تشیع و دین مبین اسلام، حجاب به پوشش‌های گوناگون زنان مسلمان گفته می‌شود و مفهومی برآمده از قرآن کریم و فقه اسلامی و ساخته فرهنگ اسلامی است که ناظر به پوشش شرعی در مقابل چشم نامحرم است.

فارق از دیدگاه اسلامی و دینی، حجاب، موضوعی فطری است که از دیرباز تا کنون در آداب اسلامی مسلمانان و فرهنگ ملی و باستانی ایرانیان و دیگر دول اسلامی وجود داشته است. خداوند حجاب را برای زنان واجب نمود تا از چشم بيماردلان در امان بمانند. زنان به مثابه جواهری گرانبها، نیمی از جامعه را تشکیل داده و مسئولیت مهم تربیت نسلهای آینده را به عهده دارند لذا دین مبین اسلام از طریق حجاب موجبات مصونیت آنان را فراهم کرده است.

امام خامنه ای درباره ارزش و اهمیت مسئله حجاب می فرمایند: «حجاب مایه‌ى تشخص و آزادى زن است؛ برخلاف تبلیغات ابلهانه و ظاهربینانه‌ى مادیگرایان، مایه‌ى اسارت زن نیست. زن با برداشتن حجابهاى خود، با عریان کردن آن چیزى که خداى متعال و طبیعت پنهان بودن آن را از او خواسته، خودش را کوچک میکند، خودش را سبک میکند، خودش را کم‌ارزش میکند. حجاب وقار است، متانت است، ارزشگذارى زن است، سنگین شدن کفه‌ى آبرو و احترام اوست؛ این را باید خیلى قدر دانست و از اسلام باید به خاطر مسئله‌ى حجاب تشکر کرد؛ این جزو نعمتهاى الهى است». (دیدار با جمعی از روحانیون، 02/02/1391).

حالا و به مناسبت سالروز تصویب قانون کشف حجاب در زمان پهلوی اول خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی رسا به سراغ حجت الاسلام محمدباقر نادم معاون پژوهشی و مطالعات راهبردی مؤسسه روایت سیره شهدا رفته تا ابعاد تاریخی این مساله را مورد بررسی قرار دهد.

رسا - آیا حجاب در فرهنگ ملت های جهان و ادیان دیگر وجود داشته است؟

طبق گزارش مورخان حجاب در ملت های پیشین وجود داشته است. زن های یونان قدیم طبق عادت برای حجاب جایگاه ویژه ای قایل بودند و حتی پیرزنان هم حجاب داشتند. نویسندگان یونان قدیم می نویسند: حجاب زنان فینقی، سرخ بوده و زنان شهر ئیب، حجاب ویژه ای داشته اند به نحوی که به جز دو چشم، همه بدنشان را می پوشانده است.

رومی ها نیز طوری به حجاب پای بند بودند که از خانه بیرون نمی رفتند مگر با چادر و روی پوشیده و در زیر چادر عبایی بلند و سرتاسری می پوشیدند. بر اساس کتب مقدس یهودیت، زنان یهودی هم به حجاب اهتمام داشتند و در وقت حضور در اجتماعات، موهای سرشان را کامل می پوشاندند.

رسا -به نظر شما دول مستکبر و بیگانه از جریان کشف حجاب در کشورهای اسلامی چه اهدافی را دنبال می کردند؟

آنچه مسلم است این است که مبارزه و ایستادگی در برابر مسئله حجاب اسلامی زنان مسلمان در کشورهای اسلامی هیچگاه یک پدیده درونی نبوده و منشأ بیرونی داشته است. به فرموده رهبر معظم انقلاب: «در هر جامعه ای، راه مبارزه ی ساده وآسان با ادیان این است که راه عنان گسیختگی و مهار گسیختگی شهوات را باز کنند.در ایران،این کار راشروع کردند. یکی از راه هایش که جزو مهمترین کارها بود، کشف حجاب بود (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مسئولان قم، 05/08/1389)

استعمارگران برای مسخ هویت اسلامی مردم، ایجاد انشقاق و جدائی در میان ملل مسلمان، ترویج فرهنگ غرب، رواج ابتذال در جوامع اسلامی و نهایتاً انهدام اساس استقلال مسلمانان از هیچ اقدام و حربه ای دریغ نکردند. در دوره ای جاسوسان و مأموران انگلیسی که از وزارت مستعمرات این کشور به کشورهای اسلامی اعزام می شدند مأموریت داشتند تا با شناسایی عناصر هویت بخش ممالک اسلامی به مبارزه با این ارزشها بپردازند. کشورهای استعمارگر دریافته بودند که علاوه بر اجرای تصمیماتی نظیر منسوخ‌ کردن دادگاه های شرعی، تعطیل مدارس علوم دینی، جایگزین کردن قوانین اروپایی به جای نظام شریعت، رواج رسم‌الخط لاتین، تغییر تاریخ هجری به میلادی، اعلام تعطیلی یکشنبه‌ها به جای جمعه‌ها و ... در ممالک اسلامی، یکی از مؤثرترین روش ها برای مبارزه با استقلال ملت های مسلمان، رواج بی‌بند و باری به روش بی‌حجابی و برداشتن حجاب زنان است. از این رو با دیکته دستورات و اعمال فشار به دولت های وابسته و سرسپرده به دربار لندن و یا متحدان اروپایی آنها، توانستند این قوانین و افکار شیطانی خود را در کشورهای اسلامی به اجرا بگذارند.

رسا - آیا قانون کشف حجاب، بجز ایران در دیگر کشورهای اسلامی هم اجرا شده بود؟

بله. اسماعیل پاشا در مصر که در سال ۱۸۶۳ میلادی بر تخت سلطنت نشست درسال ۱۸۷۰ به آزادی زنان با مفهوم اروپایی آن در کشورش رسمیت داد. در الجزایر نیروهای اشغالگر فرانسوی برای در هم شکستن انقلاب مردم به مبارزه علیه حجاب زنان روی آوردند. در ترکیه، مقابله با حجاب اسلامی از نخستین برنامه‌های کمال آتاترک برای اسلام‌ زدائی بود. در افغانستان نیز امان‌الله خان با تأسیس «انجمن حمایت از نسوان» در سال ۱۹۲۸، به مبارزه با حجاب زنان مسلمان آن کشور برخاست.

رسا - آیا کشف حجاب در ایران از زمان رضا خان شروع شد یا در دولت های قبلی هم مسبوق به سابقه بود؟

در حقیقت این پدیده ناشی از تأثیر فرهنگ و آداب و رسوم غربی به ویژه کسانی است که افکار و زندگی غربی را تجربه کرده‌اند. در این بین اراده دولتمردان نقش مکمل داشته و در اشاعه آن تأثیر بسزایی داشته است. بی حجابی و کشف حجاب، از سال های بسیار دور مورد توجه استعمار جهانی بود؛ زیرا آنها فرهنگ ریشه دار ملت های اسلامی را هدف قرار داده بودند. جریان غرب گرایی تحت عنوان «تجددخواهی» در میان ایرانیان، توانست طی رفت و آمد هیئت های سیاسی ـ نظامی فرانسوی به دربار ایران، ابتدا در شکل پوشش مردان ایرانی در دوران فتحعلی شاه اثر بگذارد. آنها برای نفوذ در ایران، از دربار شروع کردند و چندین خیاط فرانسوی را به دربار قاجار فرستادند. این خیاط ها، لباس هایی برای شاهزادگان قاجار می دوختند که از طرح های اروپایی مایه می گرفت و به ظاهر آنها را پیش چشم دیگران برجسته می نمود.

تا این زمان هنوز شرایط برای تغییر پوشش زنان در بیرون خانه فراهم نشده بود و براساس شواهد تاریخی اولین نشانه‌های کشف حجاب در بین زنان به ویژه دختران جوان ابتدا از دربار ناصرالدین شاه قاجار و با برداشتن روبنده از صورت آغاز شد. مسافرتهای شاه به اروپا و مشاهدات وی از وضعیت پوشش زنان اروپائی در انتقال فرهنگ آن دیار به کشور و در ابتدا به دربار و دارالخلافه تأثیر به سزایی داشت. در جریان نهضت مشروطه در اواخر دوره قاجار و پس از آن، سیاسیون «نوگرا» و «منور‌الفکر» گام هایی در حذف پوشش اسلامی بانوان و اشاعه بی‌حجابی در جامعه برداشتند و نویسندگان و شعرایی چون ایرج میرزا، میرزاده عشقی، عارف قزوینی و ملک‌الشعرای بهار در این زمینه‌ قلم فرسایی کردند ولی برخلاف میل حکام قاجار به کشف حجاب، مقاومت خانواده‌های معتقد و متدین ایرانی سبب شد تا جریان کشف حجاب در عصر قاجار به غیر از دربار و عوامل نزدیک به شاه، موفقیت چشمگیری نداشته باشد.

رسا - وضعیت پوشش و حجاب در عصر حکومت های قبل از رضاخان به چه نحوی بود؟

زنان در دوره حکومت غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان، از نوعی مقنعه یا چادر استفاده می کردند که تمامی سر را می پوشاندو یک روبنده داشت که تنها چشمها از آن پیدا بود. نوع دیگری از این پوشش شبیه چادر امروزی هم سر را می پوشاند و هم ادامه آن شانه ها و تقریبا تمامی بدن را پنهان می کرد. این سرپوش ها اکثرا به رنگ سفید یا سبز بود. درباره پوشش زنان عصر صفوی در سفرنامه سیاحان فرانسوی آمده است که «زنان هنگامی که از خانه خارج می شوند، صورت خود را با تور سفید می پوشانند و چادرشان تمام بدن آنها را فرا می گیرد و فقط چشمان آنها باز است.» این گزارشات اهمیت پوشش در بین ایرانیان را نمایان می کند.

رسا - چه شد که رضا خان تصمیم به کشف حجاب گرفت و از این مسئله چه اهدافی را دنبال می کرد؟

اگرچه رضاشاه فکر تجددگرایی را از اوایل سلطنت در سر می پروراند، ولی مهم ترین عامل پیدایش و تقویت فکر کشف حجاب، را باید ره آورد سفر او به ترکیه دانست. او در سفر چند روزه خود،با مشاهده نوع لباس و شیوه فعالیت زنان در جامعه و شیوه تعلیم و تربیت دختران ترک، تصور می کرد تمام تغییرات و پیشرفت های ترکیه، حاصل فعالیت مساوی زنان و مردان در جامعه است. بنابراین به غلط می پنداشت که برای جبران عقب ماندگی های ایران نیز باید چنین وضعی در کشور تحت حکومتش پدید آورد.

رسا - آیا قبل از اعلام رسمی قانون کشف حجاب، رضاخان مقدمات و زمینه هایی را برای این کار مهیا کرده بود؟

اقدامات و اتفاقاتی از همان سال های اول به حکومت رسیدن رضا خان رقم خورد که نشان از تمایل دربار پهلوی به کشف حجاب بود. اقداماتی نظیر تشکیل جمعیت بیداری نسوان در دیماه ۱۳۰۵، ترویج لباس های نیمه عریان و منع چادر از سوی ملکه، حضور خانواده سلطنتی با وضع زننده در نوروز ۱۳۰۷ در شهر مقدس قم، مسافرت امان‌الله خان افغان به همراه همسرش ثریا به ایران در خرداد 1307 و نیز همراهی زنان افغانی که در میهمانی ها و هنگام عبور از شهرهای ایران با  لباس و کلاه اروپایی بودند و حجاب نداشتند.

همه این وقایع نشان از این داشت که قانون کشف حجاب و پروژه بی حجابی قبل از اعلام رسمی رضا شاه در ۱۷ دی ۱۳۱۴، به دستور او، طی دو گام خصوصی و عمومی کلید خورده بود. در گام اول زنان و دختران وزرا، نمایندگان مجلس و مسئولان کشوری ملزم به حذف حجاب شدند و در گام دوم مقرراتی برای اعمال فرهنگ عمومی لباس متحدالشکل برای مردان و کشف حجاب برای زنان جامعه وضع شد.

رسا - مردم و علما در برابر قانون کشف حجاب چه عکس العملی نشان دادند؟

برخی از مطبوعات خودباخته و غربگرای آن دوره تمام قد به حمایت از پدیده کشف حجاب پرداختند و از آن به عنوان «آزادی زنان از اسارت» یاد کردند. روزنامه ایران (۱۸ دی ۱۳۱۴) در سرمقاله خود نوشت: «دیروز میهن عزیزمان، ایران، وارد یک مرحله جدید از حیات اجتماعی خود گردید. در این روز تاریخی، سند آزادی زنان ایران امضا شد و از این به بعد، زن ایرانی وارد مرحله سعی و عمل می گردد. در این روز، نیمه دیگر جمعیت ایران، زندگانی نوین را از سر گرفت و ارزش معنوی نفوس ایران بیشتر شد و این خبر نه تنها زن و مرد ایرانی را مسرور می کند، بلکه در همه جای جهان پیچیده و تمامی جهانیان را مجذوب خود خواهد ساخت».

درج این مطالب و اجرایی شدن عمومی و اجتماعی قانون کشف حجاب از یک سو با مقاومت و مخالفت مردم و حرکتهای مردمی نظیر قیام تیر ماه ۱۳۱۴ مسجد گوهر شاد و از سوی دیگر با اعتراض جدی مراجع و علمای سرشناسی چون حضرات آیات: قمی، شیخ عبدالکریم حائری، سید یونس اردبیلی، سید محمد تقی خوانساری، حجت کوه کمره ای و میرزا محمد آقازاده مواجه شد.

در قم آیت الله حائری تلگرافی تهدید آمیز در تاریخ ۱۱ تیر ۱۳۱۴ خطاب به رضاشاه و علیه اقدامات او نگاشت که منجر به آمدن شاه به قم و رفتن به منزل آیت الله حائری شد. رضاخان در بدو ورود بدون هیچسلام و جوابی، با عصبانیت به ایشان پرخاش کرد و گفت: «یا رفتارتان را عوض کنید یا حوزه قم را با خاک یکسان می‎کنم». رضا شاه پس از این برخورد، دستور داد برخی از علما و روحانیون را به جرم تحریک آیت الله حائری تبعید کنند.

آیت الله مرعشی نجفی نیز در حرم حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام وقتی با صحنه برداشتن اجباری حجاب از سر یک زائر زن، جلو رفته بود و با شجاعت تمام، سیلی محکمی بر گوش رئیس پلیس قم نواخته بود. آن شخص آیت الله نجفی را تهدید به قتل کرد، ولی فردای آن روز در حال گذشتن از بازار قم قسمتی از سقف بر سرش آوار شده بود و در دم کشته شد. با منتشر شدن خبراین واقعه جایگاه و منزلت آیت الله مرعشی نزد مردم دوچندان شد.

رسا - قانون کشف حجاب رضاخان چگونه و از چه تاریخی رسمیت پیدا کرد؟

با اعمال سختگیری رژیم پهلوی با علما و مراجع و عزم جدی آنها برای اعمال قانون کشف حجاب، موفق شدند از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۴ تا حدودی بی حجابی علنی را رواج دهند به این ترتیب که رضا خان اجازه داده بود که زنان بی حجاب اوپایی بدون حجاب در معابر عمومی شهر تردد کنند و در صورتی که کسی مانع این کار شود، مأموران شهربانی ورود کرده و از زنان بی حجاب حمایت نمایند. پس از ایجاد زمینه های بی بندوباری عمومی، سرانجام شخص رضاخان با تحریک و پشتیبانی سران مستکبر دول غربی پیشتاز این طرح شوم شد و علیرغم مخالفتهای مردم و علما، در ۱۷ دی ۱۳۱۴ به همراه ملکه  و دختران کشف حجاب کرده خود، در دختران دانشسرای مقدماتی حضور یافت و با اعطای دیپلم به محصلان و معلمان، کشف حجاب را به طور رسمی اعلام کرد.

رسا - آیا پس از اعلام رسمی قانون کشف حجاب زنان ایرانی به این قانون تن دادند؟

خیر. وقتی به اجبار در خیابان ها و معابر، چادر را از سر زن ها می کشیدند، بسیاری از زن ها از غصه این داغ، دق کردند و مردند و بسیاری دیگر خود را در خانه هایشان زندانی کردند. اگر زنی می خواست از خانه شوهر به خانه پدر برود، از ترس دژخیمان رژیم، شبانه و با همراهی چند مرد، از کوچه پس کوچه ها، خود را به منزل می رساند. حتی در همان مراسم جشن فارغ التحصیلی، جمعی از دخترانی که به اجبار بدون حجاب شرکت داده شده بودند از شدت حیا و عفت، عرق شرم از رخسارشان جاری بود و برخی نیز تا پایان مراسم رو به دیوار ایستاده بودند و اشک می ریختند.

رسا - شیوه دولت رضا خان برای اعمال و ادامه قانون اجباری کشف حجاب چگونه بود؟

رژیم با وضع قوانین و اقدامات خشونت آمیز بر ضد زنان باحجاب و استفاده از شیوه های سرکوب گرانه روز به روز به ترویج و گسترش فرهنگ بی حجابی اصرار بیشتری می ورزید. با اجبار و توصیه شهربانی عده ای از بازاریان بر درب مغازه های خود اطلاعیه ای با این مضمون که: «به چادری ها جنس نمی فروشیم» به این جنایت رضا خان دامن می زدند. این سختگیریها تا جایی رسید که به مأموران دستور داده شد در گوشه معابر بایستند و در صورت مشاهده زن چادری با خشونت هرچه تمام چادر از سر او بکشند. طبق گزارش شاهدان عینی برخی از جوی های کنار خیابان از چادرهای پاره انباشته شده بود.