انقلاب اسلامی از ثمرات نهضت تنباکو

به گزارش خبرگزاری رسا،‌ در "ضیافت" شب گذشته شبکه قرآن و معارف سیما به سیره اخلاقی و مبارزاتی آیت الله میرزا محمدحسن آشتیانی پرداخته شد.

مهدی سلیمانی آشتیانی، پژوهشگر تاریخ اسلام در خصوص این عارف مجاهد اظهار داشت: مرحوم آشتیانی در کودکی بعد از فوت پدر، تحصیلات ابتدایی را در آشتیان طی کرد و به بروجرد رفته و از آنجا عازم نجف شد. با اینکه در تنگی معیشت و فقر بود، به سختی خودش را به کربلا رساند و در حرم مطهر حضرت سیدالشهدا (ع) تجدید عهد کرد.

خواسته‌ای که زود اجابت شد

وی افزود: وقتی ایشان به نجف رسید دچار بیماری سختی شد و همانجا با توسل به حضرت امیرالمؤمنین، از ایشان می‌خواهد که او را شفا دهد تا در نجف بماند و مشغول درس شود که خیلی زود خواسته اش اجابت شد و با پیرمردی که از قدیم پدر او را می‌شناخته آشنا می‌شود که او را اسکان داده و کتابخانه خودش را در اختیار او قرار می‌دهد.

آشتیانی بیان داشت: مرحوم میرزا در درس شیخ انصاری خیلی زود می‌درخشد و جزو خواص شاگردان شیخ انصاری می‌شود. نقل شده است که تمام درس‌های شیخ انصاری را خیلی دقیق نوشته بود و چنان دقیق و مرتب و منظم یادداشت برداشته بود که بعداً حدود چهل کتابی که در دوران مرجعیتش در تهران منتشر شد، همان یادداشت‌های دوران تحصیل درس شیخ انصاری بوده است.

میرزای آشتیانی؛ صاحب معروف‌ترین شرح بر رسائل شیخ انصاری

وی با بیان اینکه یکی از معروف‌ترین و کامل‌ترین شرح‌ها بر "رسائل" شیخ انصاری متعلق به مرحوم آشتیانی است، تصریح کرد: مرحوم آشتیانی شیوه خاصی در ارائه درس داشته است. یکی از شاگران مرحوم آشتیانی به نام آیت الله سیدمحمد حسینی تنکابنی می‌گوید که "میرزای آشتیانی افضل علمای تهران، نیکو بیان، پسندیده خُلق، محقق، مدقق و خبره بود… خوب که نگریستم، او را سرزمینی پرنعمت و دنیایی پهناور دیدم. به گمانم اگر شیخ مرتضی انصاری زنده بود نمی‌توانست بیانی بهتر و کامل‌تر و تقریری مناسب‌تر از او ارائه کند"!

این محقق تاریخ شیعه افزود: کتاب "بحرالفواید" میرزای آشتیانی از حدود صد جلد کتابی که از حول و حاشیه و شرح رسائل شیخ انصاری تألیف شده، به تأیید بزرگان، یا بهترین است یا از بهترین‌هاست. چرا که اولاً منابع و مآخذ شیخ را مطرح می‌کند؛ دوم اینکه مرحوم آشتیانی کلام شیخ را که گاهی در رسائل دچار مشکل هست؛ اصلاح کرده است. چرا که عمر شیخ انصاری کفاف نداد که رسائل را اصلاح کند اما میرزا در این کتاب، مطلب شیخ را تنقیح کرده است. سومین اینکه بین مبانی شیخ اعظم و مبانی معاصرین او مقارنه ایجاد کرده و حکم کرده است.

شاگردی که رنگ و بوی استادش را داشت

آشتیانی در ادامه بیان کرد: ایشان یکی دو سال بیشتر بعد از وفات شیخ مرتضی انصاری، در نجف نماند و به ایران بازگشت و در محله سنگلج تهران ساکن شد و مدرسه و مسجد خادم الملک در گلوبندک نیز محل درس و بحث او شد. باید اذعان کرد که حضور ایشان در تهران، حضور مکتب و بحث و درس شیخ انصاری در تهران بود. و این فرصت مغتنمی برای کسانی که بود که آوازه شیخ انصاری را شنیده بودند اما امکان بهره بردن از محضر او را پیدا نکرده بودند.

وی در همین خصوص خاطرنشان کرد: به تأیید مورخان مرحوم آشتیانی اولین کسی است که آرا شیخ انصاری را در ایران گسترش داد. در واقع تشکیل حوزه تهران توسط او در این برهه یک حوزه بی سابقه بوده است. چرا که مرجع تربیت بیش از ۲۰۰ شاگرد از اعلام و بزرگانی شد که گرد مرحوم آشتیانی جمع شدند تا به تقریر شیخ انصاری بپردازند.

این پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به اینکه اسامی شاگردان مرحوم آشتیانی در کتاب "شمیم روحانی" گردآوری شده است، گفت: در میان آنها عده زیادی از مراجع هستند که می‌توان به آیت الله شاه آبادی استاد حضرت امام (ره)، آیت الله حاج آقا حسین قمی، آیت الله شیخ ابوالقاسم کبیر قمی و آیت الله میرزا محمد فیض قمی اشاره کرد؛ همچنین جمع زیادی از مدرسین، اساتید و بزرگان حوزه تهران شاگرد ایشان هستند که بخشی از آنها وارد حوزه‌های سیاسی و اجتماعی شدند و دانشگاه، عدلیه و دادگستری که بعدها در دوره پهلوی اول تأسیس شد، توسط این افراد اداره شد.

رهبری نهضت تنباکو توسط شیخ حسن آشتیانی کار را تمام کرد

آشتیانی در خصوص نقش تأثیرگذار این عالم مجاهد در شکل‌گیری و نتیجه بخشی نهضت تنباکو اظهار داشت: به تأیید مورخین و محققین، هرچند موتور محرکه نهضت بزرگ تنباکو، فتوای میرزای شیرازی بود، اما اگر رهبری و مدیریت میرزای آشتیانی در تهران نبود، کار به این خوبی پیش نمی‌رفت و چه بسا فتوای میرزای شیرازی در سامرا می‌ماند.

وی افزود: چنین نقل شده که کامران میرزا ولیعهد ناصرالدین شاه به صدور فتوای تحریم تنباکو تشکیک کرد و به نزد مرحوم آشتیانی آمد تا مطمئن شود واقعاً چنین حکمی صادر شده؛ که مرحوم آشتیانی تأیید می‌کند که بله صادر شده و قطعاً زیرپا گذاشتن این فتوا مخالفت با امام زمان (عج) است. کامران میرزا می‌گوید که شما هم مرجع هستید و خاطر مصالح کشور خلاف آن، فتوای دیگری صادر کنید که مرحوم آشتیانی با عصبانیت جلسه را ترک می‌کند و می‌گوید امکان نقض حکم میرزای شیرازی وجود ندارد.

خدعه انگلیسی برای تخریب چهره مرجعیت شیعه

نویسنده کتاب "مدینه الحدیت" با اشاره به خدعه انگلیس برای مخدوش کردن چهره میرزای آشتیانی و مرجعیت شیعه، اظهار داشت: در پی این اتفاق، مدیر شرکت تالبوت با امین السطان دیدار می‌کند و پیشنهاد می‌کند که بهترین راه برای خاموش کردن قیام، تبعید رهبر نهضت است.

وی افزود: این پیشنهاد به تأیید ناصرالدین شاه می‌رسد و حاکم تهران با غرور به نزد میرزای آشتیانی می‌رود و می‌گوید که یا تحریم را بشکنید یا تهران را ترک کنید که میرزا با جدیت می‌گوید تهران را ترک می‌کنم. فردای آن روز که روز شهادت حضرت زهرا (س) هم بوده است، اکثر مراجع و علمای تهران به همراه جماعت زیادی از زن و مرد که کفن پوشیده بودند وارد خانه میرزای آشتیانی می‌شوند و شعار سر می‌دهند که "یا غریب الغربا می‌رود سرور ما".

آشتیانی ادامه داد: در پی این رویداد به قدری دربار در معرض تهدید و فشار قرار می‌گیرد که همان حاکم تهران که روز قبل با غرور و نخوت به دیدار میرزا رفته بود، این بار با ذلت و خواری به همراه هدیه‌ای از طرف ناصرالدین شاه به دیدار میرزای آشتیانی می‌رود و اتفاقاً در مسیر کتک مفصلی هم از مردم می‌خورد؛ و از میرزا می‌خواهد که تهران را ترک نکند.

وی بیان داشت: دکتر صدریه پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، در یادداشت‌هایی نوشته است که شرایطی پیش آمد که اصرار از حکومت که تهران را ترک نکنید و طعنه و جدیت از میرزا که باید حتماً از تهران بروم. و این موجب شد که غرور دربار ناصرالدین شاه شکسته شد و به این ترتیب زمینه‌های انقلاب مشروطه نیز فراهم آمد.

انقلاب اسلامی از ثمرات نهضت تنباکو

این استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر اینکه نهضت تنباکو آغاز جنبش مشروطه است، خاطرنشان کرد: بسیاری از شاگردان مرحوم آشتیانی در انقلاب مشروطه نقش مهمی داشتند.

وی گفت: موفقیت نهضت تنباکو تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه یافت. باید یادآور شد که حضرت امام (ره)، مبارزه با استبداد و استعمار خارجی را از چنین بزرگانی و از اساتیدشان به ارث برده بودند که انقلاب اسلامی محقق شد.

آشتیانی با بیان اینکه غائله ترک تهران و جسارت به میرزای آشتیانی، بر محبوبیت و ارج و شهرت میرزا افزود، گفت: بعد از آن جریان میرزا به مکه مشرف شد و از آنجا به عراق رفت و در عراق با استقبال گرم میرزای شیرازی روبرو شد و بعد از آن به ایران بازگشت. دربار که محبوبیت میرزا را برنمی تابید، استقبال از میرزا را ممنوع کرد اما در لحظه ورود میرزا به کشور جمعیت عظیمی به استقبال ایشان می‌رود؛ تا حدی که بازار تعطیل می‌شود. و اوضاع به گونه‌ای می‌شود که حتی خود درباریان هم به مردم پیوستند و به استقبال میرزا رفتند.

تقید به زیارت جامعه تا لحظه مرگ

وی با اشاره به ماجرای فوت آیت الله آشتیانی اظهار داشت: مرحوم آشتیانی علاوه بر اینکه در درس و بحث موفق بوده و در صحنه اجتماعی و سیاسی نیز بسیار فعال بوده است، در عبادت و تهجد نیز بسیار کوشا بود و زیارت عاشورا و نماز شب و مستحباتشان ترک نمی‌شد. همچنین ایشان بسیار مقید بود که شب‌ها زیارت جامعه کبیره بخواند. پسر ایشان نقل کرده است که وقتی مرحوم آشتیانی بیمار و در بستر بود، مشغول خواندن زیارت جامعه بوده است که وقتی به فراز "و مَنْ أتاکُمْ نَجی وَ مَنْ لَمْ یَأْتِکُمْ هَلَک" می‌رسد، جان به جان آفرین تسلیم می‌کند.

آشتیانی خاطرنشان کرد: فردای آن روز به احترام ایشان تهران به پا خاست و مراسم تشییع مفصلی برای مرحوم آشتیانی برگزار شد و پیکر ایشان به وصیت خودش در نجف در مقبره شیخ جعفر شوشتری به خاک سپرده شد.

وی گفت: حدود هشت ماه طول می‌کشد که شرایط انتقال و تدفین ایشان در نجف فراهم شود و در این مدت پیکر مرحوم آشتیانی در حرم حضرت عبدالعظیم به صورت امانت دفن شد. بعد از این مدت وقتی مزار ایشان را باز می‌کنند که مراحل انتقال پیکر را فراهم آورند، فرزند ایشان نقل می‌کند که جسد مرحوم آشتیانی بعد از گذشت این مدت تغییری نکرده بود.

اخلاص، سخت کوشی و توسل؛ رمز موفقیت میرزای آشتیانی

این پژوهشگر تاریخ شیعه اظهار داشت: به نظر من راز موفقیت‌های مرحوم آشتیانی ابتدا از خودگذشتگی و اخلاص است. دیگری استقامت و پشتکار این مرجع عالیقدر که با همه مشکلات و تنگی معیشت، هدفش را رها نکرد. و در آخر باید دلیل موفقیت‌های میرزا را توکل بر خدا و توسل به اهل بیت (ع) که سرچشمه فیض سرمدی هستند، دانست. مرحوم آشتیانی تا لحظه مرگ، این حلقه اتصال را ترک نکرد. این نسخه عمومی است و راهی است که پیش روی همه ما باز است و امیدوارم نسل ما روحیه تلاش و تکاپو و توکل و توسل را پیشه خود سازند.

گفتنی است، ویژه برنامه "ضیافت" به مدت سی شب در ماه مبارک رمضان با اجرای سیدعلیرضا قوامی ۹۰ دقیقه پیش از افطار از شبکه قرآن و معارف سیما پخش می‌شود.