ابتکار محدث قمی در مفاتیح الجنان چه بود؟ / حساسیت ایشان نسبت به دعاهای ساختگی

مهدی سلیمانی آشتیانی مدیر حوزه ریاست پژوهشکده علوم و معارف حدیث در گفت و گو با خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، با گرامی داشتن سالروز وفات شیخ عباس قمی(ره) گفت: شیخ عباس قمی، عشق و علاقه فراوانی به مطالعه  داشت؛ فرزندش می‌گوید: «در اول کودکی با مرحوم پدرم هر وقت از شهر بیرون می‌رفتم او از اول صبح تا به شام مرتب به نوشتن و مطالعه مشغول بود. زمانی که برای زیارت با عده‌ای از تجار به سوریه مسافرت کرده بود، همراهان نقل می‌کنند هرگاه ما به سیاحت می‌رفتیم شیخ مشغول مطالعه و تألیف می‌شد.»

وی افزود: مرحوم محدث قمی اهتمامی جدی به عبادات داشت و فرزند بزرگش نقل می‌کند: «تا آنجایی که من یاد دارم بیداری آخر شب از پدرم فوت نشد، حتی در سفرها این وضع جریان داشت»؛ سطح زندگی، اقتصاد و معاش او هم  نقل‌شده است از سطح یک طلبه عادی هم پایین‌تر بود و چند سال را فقط با یک قبای کرباسی می‌گذراند، فرش خانه‌اش گلیم بود، حتی از سهم امام هم استفاده نمی‌کرد.

این استاد حدیث پژوه با اشاره به کتاب گرانسنگ مفاتیح الجنان گفت: ادعیه و مستحبات را در «مفاتیح الجنان» نقل و جمع کرده و قبل از هرکس، خود معتقد به آن ادعیه، زیارات، تعقیبات و اذکار بود و عمل می کرده است؛ شیخ عباس قمی را بیشتر به کتاب مفاتیح‌الجنان می‌شناسند و  میلیون ها جلد از این کتاب تا کنون چاپ شده است و هیچ مکان مذهبی در ایران و حتی برخی از کشورهای جهان خالی از این کتاب ارزشمند نیست ولی باید دانست که مفاتیح‌الجنان یک کتاب ایشان است و حدود ۵۰ عنوان در حوزه حدیث و تاریخ و تراجم و فقه از ایشان کتاب و اثر وجود دارد.

وی با اشاره به چند نکته قابل توجه گفت: مرحوم محدث قمی کتاب ادعیه و زیارات خود را با سوره هایی از قرآن شروع کرده است که این نشان جایگاه ویژه قرآن از دیدگاه این محدث بزرگ است؛ بخش بعد با آداب، مقارنات، مستحبات و در نهایت تعقیبات نماز است که باز نشان از نگاه و توجه مولف به نماز است؛ ایشان مقید است منبع همه اذکار و ادعیه را ذکر کند که هم یادکرد مولفان و ناقلان آنهاست و هم حفظ امانت شده است.

مدیر حوزه ریاست پژوهشکده علوم و معارف حدیث اظهار داشت: اینکه ایشان در هیچ ذکر و دعا و نمازی به خوش آمد یا علاقه خودش مطلبی را نقل نمی کند و مقید است بگوید در روایت این گونه است یا جایی که روایتی ندارد می نویسد روایت ندیدم ولی مثلا علامه مجلسی در مزار چنین فرموده است؛ ایشان در جمع ادعیه و تالیف کتاب فقط جایگاه جمع و تدوین ندارد بلکه یک محقق و مصحح هم هست و یک متن را با مشابه های خود در دیگر کتاب ها مقایسه می کند و اختلاف متون را به عنوان نسخه بدل تذکر می دهد.

وی در ادامه شمارش ویژگی مفاتیح الجنان که توسط مرحوم محدث قمی رعایت شده، گفت: ایشان با مفاتیح، متون دعایی و زیارتی را از کتاب های اصلی و منابع اولیه به میان مردم آورد و در واقع متون تخصصی را تبدیل به متون ترویجی کرد؛ مرحوم محدث قمی چنان که در ابتدای زیارت وارث نوشته است از هر گونه دست کاری و اضافه و کم کردن ادعیه و اداب پرهیز می کند و دیگران را نیز پرهیز می دهد و به دعاهای ساختگی حساس است.

دبیر گروه تاریخ حدیث در پژوهشکده علوم و معارف حدیث تأکید کرد: ضرورت ندارد دعا از امام معصوم باشد و می توانیم به زبان خودمان دعا کنیم ولی کسی که تالیف می کند و کتاب می نویسد مثل محدث قمی به هیچ عنوان به خود اجازه نمی دهد به سلیقه و صلاحدید خود کلمه ای را مثلا در زیارتی یا دعایی اضافه یا کم کند؛ ایشان مقید است همانگونه که در روایات هست به همان لفظ نقل کند یا بگوید فلان عالم چنین نوشته است.

وی تأکید کرد: مجموعه این امتیازات به علاوه اخلاص و صفای باطن ایشان و البته خواست خداوند سبب شده اثر مرحوم محدث قمی ماندگار شود و ده ها سال است که دست همه مومنان و سالکان و صالحان یک مفاتیح الجنان است و کتاب بالینی اهل دعا و تضرع قرار گرفته است؛ شایسته است جویندگان معنویت و علاقه مندان دعا به سایر اثار دعایی شیعه و مخصوصا کتاب های اصلی و قدیمی علمای امامیه مثل مصباح المتهجد شیخ طوسی، مصباح مرحوم کفعمی، آثار ابن فهد حلی، آثار مرحوم علامه مجلسی، فیض کاشانی و دیگران نیز مراجعه داشته باشند و بهره ببرند.

عضو انجمن علمی حدیث حوزه علمیه قم، در ادامه تصریح کرد: در دوران ما نیز بزرگانی همین راه را ادامه داده اند و آثاری را در دعا و مناجات تدوین و تالیف کرده اند؛ حضرت آیت الله مکارم شیرازی مفاتیح نوین، آیت الله ری شهری چندین جلد به نام نهج الذکر، نهج الدعا و ادعیه و زیارات عتبات و همچنین آیت الله رفیعی موسوعة زيارات المعصومين(ع) و آقای قیومی موسوعه الادعیه را کار کرده اند.

وی در پایان خاطرنشان کرد: حضرت آیت الله جوادی آملی نیز مجموعه خوبی از احادیث و روایات را در حوزه اخلاق، آداب و روابط اجتماعی در مفاتیح الحیات جمع و ارائه کرده که اگر چه کتاب دعا به حساب نمی آید ولی نوعی ترویجی کردن معارف اهل بیت است تا بتوان از متون تخصصی بهره بیشتری برد.