در رویکرد قرآنی، ارتباطات جمعی فرآیند «هجرت پیام» و «آیین ساخت امت» است

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت الاسلام دکتر علی اصغر اسلامی تنها استادیار مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام در چهارمین نشست از سلسله نشست های «قرآن کتاب مبین» با موضوع «ارتباطات جمعی از منظر قرآن» که به همت خبرگزاری رسا برگزار شد، گفت: دنیای معاصر به عنوان عصر ارتباطات شناخته می شود و وقتی قرار است چنین موضوعی از منظر قرآن بررسی شود اولین مسأله،  اتخاذ روش شناسی تفسیری اجتهادی است.

وی با اشاره به برخی تلاش ها برای نظریه پردازی قرآنی «ارتباطات» گفت: این روش صحیح نیست که سریع لغات هم ریشه ارتباطات را در قرآن پیدا کنیم، مثلا به سراغ آیاتی مثل آیه «رابطوا» رفته و آن را به عنوان مرادف ارتباطات بدانیم و یا مثلا به عناصر و مولفه های ارتباطات جمعی مثل خبررسانی پرداخته از طریق آیه نبأ به صورت بندی نظری دیدگاه قرآنی بپردازیم. این رهیافت تمام نیست؛ زیرا مبتنی بر پذیرش این نکته مفروض است که ارتباطات جمعی ترجمه ای صحیح و کامل و منطبق از یک مفهوم و دانش واژه غربی است و حال آنکه این امر محل نظر و سوال است.

استاد حوزه و دانشگاه اظهار داشت: برای نظریه پردازی روشمند لازم است ابتدا شناخت دقیقی از مفهوم و تعریف ارتباطات لحاظ معنای این واژه در زبان، متن و فرهنگ مبدأ داشته باشیم، سپس به دنبال معنای بدیل آن در زبان، متن و فرهنگ مقصد بگردیم. به عبارت دیگر برای نظریه پردازی نیاز به «ترجمه تاصیلی» داریم، یعنی باید مفهوم ارتباطات جمعی را مبتنی بر اصول و مبانی خودمان بازاندیشی و تولید معنا کنیم؛  البته چنین ترجمه ای یک کار اجتهادی است و به نظریه قرآنی هم منتهی می شود.

وی با اشاره به دو تلقی و رویکرد عمده از ارتباطات جمعی«Mass communication» در فرهنگ سکولار غرب اظهار داشت: امروزه در غرب واژه ارتباطات تحول یافته و تبدیل به یک اصطلاح و رشته  علمی شده است؛ جیمز ویلیام کری در کتاب «ارتباطات به مثابه فرهنگ» به خوبی  توضیح می دهد که در غرب مفهوم «ارتباطات جمعی» چگونه شکل گرفته است و ما لازم است ابتدا با تلقی غربی آن روبرو شویم و سپس تلاش کنیم بدانیم قرآن در این خصوص چه می گوید.

استادیار مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام با اشاره به دو رویکرد اصلی به ارتباطات اظهار داشت: در این کتاب دو نگاه « انتقالی[1] و آیینی[2]» به ارتباطات مطرح شده است. در تعریف اول ارتباطات را «فرایند انتقال پیام» می داند که در فضای ارتباطی دانشگاهی  و رسانه ای جامعه ایرانی متأثر از چنین تعریفی به فهم ارتباطات و کار رسانه ای می پردازند؛ رویکرد دوم، ارتباطات را «آیین تولید و تبادل معنا» می داند و تأکید می کند هر دو تلقی که در روزگار کنونی از ارتباطات وجود دارد سکولار هستند ولی منشا دینی دارند.

وی عنوان کرد: ریشه دینی دو واژه Mass  و communication که ما آن در ترکیب با هم را به ارتباطات جمعی ترجمه لفظی کنیم ارجاع به مراسم آیینی عشای ربانی در دین مسیحیت دارد؛ در (کلیسای کاتولیک) مسیحیت نقل است حضرت عیسی (ع) در شام آخر، نان و شراب را میان حواریین تقسیم کرد و اعلام و اظهار کرد نان  را به مثابه بدن من و شراب را به مثابه خون من بخورید تا در پیکره من یکی شوید. این دو واژه ارجاع به چنین واقعه ای دارد. واژه «Mass» در زبان لاتین هم به معنی اعلام کردن، اظهار کردن است و هم تجسد و پیکره شدن. communication   که در اصل ترکیب دو کلمه «unication»  و «comm» است به معنای با هم یکی شدن، اشتراک و اتحاد است. گویا در این مراسم آیینی (خرافی) با تقسیم و توزیع نان و شراب به عنوان امر مادی، مسیح توانست آن جمع را با خودش یک پیکره کند و به اعلام و اظهار و این پیکره واحد در زبان لاتین Mass  یا جمع و توده گفته می شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام اظهار داشت: اولین بار بلومر این اصطلاح را در مطالعات ارتباطی جعل کرد. در مدل انتقالی فرایند انتقال پیام انجام می شود تا مخاطبان رسانه و  ارتباطات جمعی، متحد و یکی شوند. در مدل انتقالی، ارتباطات جمعی فرایندی است که قرار است وحدت، یکی شدن را شکل دهد. کار اصلی رسانه شکل دادن پیکره واحد مشترک شده در اجتماع است.

وی راز استقبال از مفهوم «Mass» در مکتب شیکاگو را همین دانسته و تأکید کرد: به تعبیر جیمز کری «انتقال پیام» متداول ترین و رایج ترین نگرش آمریکایی ها به ارتباطات جمعی است. توجه الگوی غالب به ارتباطات به عنوان سازوکاری برای انتقال اطلاعات، همانا انتقال پیام ها در بعد جغرافیایی به منظور اعمال کنترل برآنها و مردم است. دیدگاه همساز با زیربنای فکری- فرهنگی آمریکا یعنی فردگرایی افراطی، اصالت حیات روانشناختی، عملگرایی و جدایی علم از فرهنگ، در مکتب شیکاگو مسیر تفکر ارتباطی آمریکایی را به مطالعه اثرات رسانه ها هدایت نمود. سلطه نگرش فرایندی به عنوان یک سازوکار انتقال پیام، نشات گرفته از دغدغه آنها درباره «توده سازی  massification» جامعه آمریکا بوده است. دغدغه‌ای که ناشی از نیاز به «ذوب شدن»  و ترکیب افراد نامتجانس، منفک شده مهاجران با نژادها، زبان‌ها و سبک های زندگی مختلف، در یک جمع یکپارچه بود.

اساسا جامعه آمریکا با مهاجرت و جابجایی در بعد مکان شکل گرفته است. به تعبیر جیمز کری: «مهاجرت گسترده و برای نخستین بار توده ای در بعد مکان بیشتر از همه تلاشی برای معاوضه دنیایی قدیمی با دنیایی نو بود و موید این اعتقاد که نقل مکان به خودی خود ممکن است عملی رهایی بخش باشد. این جابجایی در بعد مکان، تلاشی بود برای برقراری و گسترش مملکت خداوند برای به وجود آوردن شرایطی که در آن، ادراک خداگونه تحقق یابد و شهری آسمانی ایجاد شود هرچند هنوز خاکی است».

کارشناس علوم ارتباطات با بیان این که در رویارویی با چنین  فهم و صورت بندی از ارتباطات در نگاه انتقالی، می توان گفت از منظر قرآن کریم، ارتباطات «هجرت پیام» برای شکل دادن «جامعه هجری» است؛ گفت: در مواجهه با نگاهی که از ارتباطات انتقال پیام را می فهمد باید روی مفهوم و مصادیق هجرت به مثابه انتقال مقدس و جهت دار یا جابجایی هدایت یافته پیام تمرکز کرد.

وی هر نوع جا به جایی را هجرت ندانست و افزود:  اگر هجرت، فرایندها و ساز و کارها و پیامدهای هجری را در قرآن و تمدن اسلامی مطالعه کنیم می بینیم که هجرت جابجایی مقدس، هدایت یافته، هدایتگر و تمدن ساز است. مانند هجرت های انبیای عظام به ویژه حضرت ابراهیم (ع) که بزرگ ترین مهاجر است یا هجرت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه که آغاز تکوین مدینه النبی، جامعه و تمدن اسلامی است و حتی هجرت امام موسی صدر به لبنان؛ که شیعیان بلکه همه مردم عرب متشتت این کشور را در برابر دشمن صهیونیستی به مثابه یک «امت» متحد کرد.

حجت الاسلام دکتر اسلامی تنها در توضیح نگاه دوم ابه ارتباطات جمعی (رویکرد آیینی)، افزود: مسأله اصلی در رویکرد آیینی زمان است. به تعبیر جیمز کری «توجه دیدگاه آیینی معطوف به انتقال پیام در بعد مکان نیست بلکه در صدد حفظ و حراست از جامعه در بعد زمان است. ساخت و حراست از دنیای فرهنگی معنادار و منظم که قادر به هدایت و مهار فعالیت های بشریت باشد.» قرار است به لحاظ زمانی فاصله ها برداشته شود، لذا آیین تولید و تبادل معنا  برپا می شود تا افراد با هم مشترک، یکی و متحد شوند؛ برای مثال در  آیین عزاداری کنشگران از طریق ارتباطات با هم جمع واحدی را شکل می دهند.

وی ادامه داد: در مواجهه تاصیلی  و قرآنی با این رویکرد که ارتباطات را نه انتقال بلکه آیین فهم می کند، ارتباطات را آیین تولید و تبادل معنا برای ساخت فرهنگ و جامعه می داند، باید به چه کلمات و کلید واژه ها قرآنی رجوع کرد؟ کلید واژه های «ملة» و «امت» بسیار می تواند راهگشا باشد. در رویکرد آیینی، باید امت را به مثابه مخاطب باز تعریف کنیم؛ یا آیین حج، و نماز جماعت در مسجد را بازاندیشی کنیم.

دکتر علی اصغر اسلامی تنها با اشاره به مهم ترین و بنیادی ترین آیات  ناظر به ارتباطات اظهار داشت: از آیه 104 سوره آل عمران «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» می توان فرایند تشکیل نهاد ارتباطی را استخراج کرد، باید امتی تشکیل شود که دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر کند. دعوت به نیکی و نیکویی، فرمان به شایست و پرهیز از منکر دو وظیفه نهاد رسانه ای در رویکرد قرآنی است.

استادیار مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام با تاکید بر ضرورت بازاندیشی سه کنش «تعارف»،«دعوت به خیر»، «امر به معروف و نهی از منکر» از آیات الهی قرآن برای تولید نظریه اسلامی ارتباطات در تمایز آنها تاکید کرد: در کنش دعوتی (دعوت به خیر) شرط نشده است که مخاطب پیام مسلمان و مؤمن باشد، بلکه داعی و ارسال کننده و رسانه مسلمان پیام نیک خود را باید به گونه ای تنظم و ارسال کند که  مخاطب بهتر بودن آن و خیر بودن پیام را درک کند تا بتواند آن را برگزیند. با توجه به هم خانواده بودن واژه «خیر» و «اختیار» آیه شریفه 104 آل عمران به توصیه به دعوت به خیر می کند در حالی که وقتی می توان به خیر دعوت کرد که همگان بهتر بودن آن را درک و سپس آن را اختیار کنند، از همین رو باید طوری سریال ساخت تا مردم خود سبک زندگی صحیح یا مفاهیم ارزشمند را درک کرده و انتخاب کنند. از میان سریال های زیادی که در خصوص سبک زندگی در رسانه ملی ساخته شده است، مجموعه تلویزیونی «زیر تیغ» نمونه ای از دعوت به خیر بود که مخاطب می پذیرفت این الگوی حل تعارضات خانوادگی بهتر است و همان را انتخاب می کرد.

وی افزود: اما در کنش امر به معروف و نهی از منکر هر دو طرف انتقال پیام باید مؤمن و مسلمان باشند؛ همان گونه که در آیه 71 سوره توبه آمده است «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنكَرِ» جامعه مومنان از طریق ولایت پذیری با هم در ارتباطند.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام منظور از تعارف در کنش تعارفی را همان «التعامل بالمعروف»، تعامل شایسته فرهنگی دانست و ادامه داد: بنیادی ترین آیه در شناخت کنش تعارفی برای ارتباطات، آیه 13 سوره حجرات «یا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ» است. نتیجه کنش تعارفی شکل گیری امت و جامعه تقوا است.

وی با اشاره به تحول و پیشرفت  ابزارهای ارتباطی در جهان معاصر گفت: علی رغم اینکه ما شاهد گذار از عصر ارتباطات جمعی  به عصر شبکه های اجتماعی هستیم، هنوز مفهوم جمع «mass» اهمیت خود را از دست نداده است. مثلا کاستلز به عنوان یکی از نظریه پردازان معاصر ارتباطات عصر اینترنت را عصر ارتباطات جمعی خود مدار mass self communication معرفی می کند،. او عصر کنونی را عصری می داند که «شبکه های رایانه ای» ستون فقرات آن، «دیجیتالی بودن» زبان آن و «توزیع و تعامل جهانی» گستره آن است، عصر ظهور ارتباطاتی که در محتوا خود- تولید[3]،  در پخش خود- گردان[4]، و در دریافت خود- گزین[5] است به همین دلیل، جریان های ارتباطی مستمرا تحول یابنده، جابجا شونده، متکی بر افراد و گروهای کوچک و تحت تاثیر جریان های روزمره هستند. برای مثال اولین اخبار از واقعه ای که در مشهد اتفاق افتاد با گوشی تلفن همراه ضبط و پخش شده است که خود زائر تولید پیام کرده و به جمع مخاطبان خود ارسال می کند.

استاد حوزه و دانشگاه با بنیادی دانستن مفهوم امت در نظریه پردازی قرآنی ارتباطات گفت: کلمه امت از یک فرد تا همه جامعه اسلامی به عنوان رویکرد کلان در قرآن استفاده شده است و برای تولید علم دینی ارتباطات و تعریف اسلامی ارتباطات باید بر روی معنای امت در قرآن کار ویژه ای صورت گیرد. این کلید واژه قرآنی می تواند ترجمه تاصیلی و بدیل قرآنی «mass» (توده و جمع) در تلقی سکولار باشد.

حجت الاسلام اسلامی تنها در پایان خاطرنشان کرد: در مواجهه با مفهوم پردازی سکولار از ارتباطات و با ملاحظه ریشه های دینی این مفهوم، در صورت بندی نهایی تعریف  ارتباطات جمعی می توان گفت: در رویکرد قرآنی ارتباطات جمعی «ارتباطات امتی» است. ارتباطات جمعی، فرآیند پیام رسانی برای امت سازی یا آیین هجرت پیام ها برای ساخت و برپایی امت و جامعه اسلامی است. ما تفصیل این صورت بندی نظری را در دو کتاب «درآمدی بر ارتباطات جمعی از منظر اسلام؛ الگوی رسانه اسلامی» و «همشناسی فرهنگی؛ الگوی قرآنی ارتباطات میان فرهنگی» انجام داده ایم که علاقمندان می توانند به آنها مراجعه کنند.

[1] Transmission view of communication

[2] Ritual  view of communication

[3] self-generated in content

[4] self-directed in emission

[5] self-selected in reception