مکمل‌های مهمی که زنان باردار باید مصرف کنند

«دکتر الهام هاشمی» داروساز و مشاور مرکز اطلاعات داروها و سموم (DPIC) و «دکتر حمیدرضا اصلانی» داروساز بالینی و مشاور مرکز اطلاعات داروها و سموم (DPIC)، شما را با این دو مکمل آشنا می‌کنند.

علت استفاده از آهن در دوران بارداری چیست؟

بر اساس مطالعات و بررسی‌های انجام گرفته توسط سازمان بهداشت جهانی در دنیا در حدود ۸/۴۱ درصد از زنان باردار دچار کم‌خونی هستند. پیشگیری از ابتلای مادر به کم‌خونی در دوران بارداری بسیار اهمیت دارد، چون در صورت عدم تأمین آهن موردنیاز مادر، احتمال بروز مشکلاتی از جمله تولد نوزاد با وزن کم، زایمان زودرس و کم‌خونی مادر افزایش می‌یابد. در طول مدت دوران بارداری در حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد حجم خون مادر افزایش پیدا می‌کند.

در نقطه‌ی مقابل، افزایش گلبول‌های قرمز، در دوران بارداری در صورت عدم مصرف مکمل آهن ۱۵ تا ۲۰ درصد خواهد بود، در نتیجه غلظت خون مادر در دوران بارداری کاهش می‌یابد. به همین دلیل در دوران بارداری، میزان نیاز بدن مادر به آهن بیشتر می‌شود که عموماً با مصرف مواد غذایی امکان تأمین این مقدار، وجود ندارد.

آهن را چگونه باید مصرف کرد؟

میزان نیاز روزانه آهن در دو جنس (زن و مرد) و در مراحل مختلف زندگی متفاوت است. به‌عنوان‌مثال، میزان نیاز روزانه، در خانم‌های یائسه هشت میلی‌گرم و خانم‌های غیریائسه ۱۸ میلی‌گرم است. بر اساس توصیه سازمان بهداشت جهانی در دوران بارداری، برای پیشگیری از ابتلا به کم‌خونی به‌صورت روزانه و مرتب باید از آهن استفاده شود. استفاده از آهن باید تا حداقل سه ماه بعد از زایمان ادامه یابد.

آیا می‌توان نیاز به آهن را از طریق غذا تأمین کرد؟

آهن موجود در مواد غذایی به دو نوع «هِم»  (heme) و «غیر هِم»  (non heme) تقسیم می‌شود. درواقع، آهن موجود در غذاهای حیوانی که دارای هموگلوبین است، از نوع آهن «هم» هستند که از آن جمله می‌توان به آهن موجود در گوشت قرمز، پرندگان و ماهی اشاره کرد. آهن موجود در غذاهای گیاهی که فاقد هموگلوبین هستند، از نوع آهن «غیر هم» محسوب می‌شوند که از لحاظ بیولوژیک ارزش بسیار پایینی دارند.

جذب آهن «هم» در حدود ۱۵ تا ۳۰ درصد است و دیگر مواد غذایی مصرفی (مانند لبنیات و چای) در جذب آهن نوع «هم» تأثیری ندارند. در عوض، جذب آهن «غیر هم» بسیار کمتر و در حدود ۲ تا ۲۰ درصد است و تحت تأثیر مصرف مواد غذایی از جمله لبنیات، چای، فیبر و... میزان جذب آهن کاهش پیدا می‌کند. آهن موجود در بیشتر مکمل‌ها از نوع «غیر هم» بوده و جذب آن‌ها تحت تأثیر رژیم غذایی و دارویی قرار می‌گیرد، به همین دلیل تداخلات غذایی آن باید موردتوجه قرار گیرد و به‌دقت رعایت شود.

آهن موردنیاز در دوران بارداری

بر اساس استانداردهای جهانی میزان نیاز روزانه‌ی‌ خانم‌های باردار (درصورتی‌که مبتلابه کم‌خونی نباشند) برای پیشگیری از بروز کم‌خونی حداقل ۲۷ میلی‌گرم و حداکثر ۱۰۰ میلی‌گرم آهن خالص است.

چه زمانی باید دوز بالا  برود!

درصورتی‌که خانم باردار به کم‌خونی مبتلا باشد، میزان نیاز روزانه به آهن بیشتر از میزانی است که برای پیشگیری استفاده می‌شود و با توجه به میزان کم‌خونی، پزشک دوز موردنیاز آهن را تعیین می‌کند.

به زمان مصرف توجه کنید

با توجه به اینکه مصرف همزمان غذا و مکمل آهن، جذب آهن را به میزان ۴۰ درصد کاهش می‌دهد، بهترین زمان مصرف مکمل آهن طی روز و با معده خالی و همراه یک لیوان آب یا آب‌میوه محسوب می‌شود. منظور از شکم خالی یک ساعت قبل از غذا یا دو ساعت بعد از غذاست، البته این در صورتی است که فرد دچار عوارض گوارشی دارو نشود یا عوارض گوارشی دارو، در حد قابل‌تحمل برای بیمار باشد.

درباره عوارض آهن چه می‌دانید؟

آهن مانند هر دارو یا مکمل دیگری عوارض مخصوص به خودش را دارد. برای مثال، ۱۰ درصد عوارض گوارشی، شامل یبوست، تیرگی مدفوع، تهوع، دردهای شکمی، استفراغ و... می‌شود. یک تا ۱۰ درصد عوارض گوارشی ناشی از مصرف آهن، اسهال، سوزش سر دل، تغییر رنگ ادرار و... است. املاح مختلف آهن، از لحاظ میزان اثربخشی، میزان جذب و بروز عوارض تقریباً مشابه یکدیگرند. در حال حاضر یکی از اقداماتی که در راستای کاهش عوارض جانبی گوارشی آهن صورت گرفته، تهیه و فرموله کردن ترکیبات آهن به‌صورت روکش‌دار (Enteric Coating Formulation) است. این تغییر در فرموله کردن، باعث کاهش عوارض گوارشی شده، اما این مسئله، جذب آهن در روده را دچار اختلال می‌کند و باعث می‌شود که جذب، به‌درستی صورت نگیرد و نهایتاً جذب آن در حدود ۳۰ درصد در این فرمولاسیون‌ها نسبت به ترکیبات با فرمولاسیون معمولی کاهش یافته است.  

عوارض گوارشی آهن با گذشت زمان کمتر می‌شود، اما در صورت عدم تحمل عوارض گوارشی در ابتدای مصرف، بهتر است زمان استفاده‌ی آن را به شب و هنگام خواب موکول کرد (البته باید از دو ساعت قبل، فرد غذایی نخورده باشد). یکی دیگر از راه‌هایی که برای این مسئله وجود دارد، این است که مکمل آهن با شکم پرمصرف شود، انجام این کار باید تا زمانی که ایجاد تحمل گوارشی، به وجود بیاید، ادامه داشته باشد، بعد از آن می‌توان با شکم خالی نیز از آهن استفاده کرد.

تداخلات مکمل‌های حاوی آهن با داروها

روی (Zn)، کلسیم و دیگر املاحی که در اصلاح دو ظرفیتی هستند، باعث کاهش جذب آهن می‌شوند. برای رفع این مشکل، باید حداقل دو ساعت فاصله، بین مصرف دو مکمل ایجاد کرد. داروهای کاهنده ترشح اسید معده (امپرازول «Oemperazol» و...) نیز در جذب آهن اختلال ایجاد می‌کنند.

آن دسته از افرادی که از داروی لووتیروکسین (levothyroxin) استفاده می‌کنند، باید توجه داشته باشند که مصرف همزمان آهن با این دارو، ممکن است باعث بروز کم‌کاری تیروئید شود. برای رفع این مشکل، باید حداقل چهار ساعت بین مصرف دارو و آهن فاصله ایجاد کرد، ضمن اینکه عملکرد غده‌ی تیروئید باید موردبررسی قرار بگیرد.

همچنین استفاده از داروها یا مکمل‌هایی که دارای ترکیبات آلومینیوم، کلسیم و منیزیوم هستند نیز باعث ۳۰ تا ۴۰ درصد، اختلال در کاهش عملکرد آهن می‌شوند. برای رفع این مشکل باید مصرف آهن را به حداقل دو ساعت قبل یا چهار ساعت بعد از مصرف ترکیبات حاوی آلومینیوم، کلسیم و منیزیم موکول کرد. تداخلات آهن، تنها به این موارد محدود نمی‌شوند و افراد برای مصرف هر نوع مکمل یا دارو باید با داروساز خود مشورت کنند.

چرا اسیدفولیک مصرف کنیم؟

یکی از شایع‌ترین نقایص جنینی، نقص لوله‌ی عصبی (NTDs) در جنین است. طوری که آمارها نشان می‌دهند سالانه در آمریکا از هر ۱۰۰۰ تولد زنده یک کودک با نقص لوله‌ی عصبی متولد می‌شود. علاوه بر این، نقص لوله‌ی عصبی می‌تواند منجر به مشکلات دیگر، از جمله سقط‌جنین شود.

خانم‌های باردار علاوه بر مصرف مکمل آهن، باید به مصرف فولیک اسید (Folic acid) نیز توجه کافی داشته باشند.  مطالعات ثابت کرده‌اند که استفاده از فولیک اسید در دوران بارداری می‌تواند میزان بروز نقص لوله‌ی عصبی را کاهش دهد، این مسئله حتی در مادرانی که سابقه تولد نوزاد با نقص لوله‌ی عصبی دارند نیز مصداق دارد.

توجه به زمان مصرف فولیک اسید

نقص لوله‌ی عصبی در ماه اول بارداری اتفاق می‌افتد، یعنی زمانی که بسیاری از زنان، از بارداری خود اطلاع ندارند. به همین دلیل توصیه می‌شود تمامی خانم‌هایی که در سن باروری قرار دارند و احتمال بارداری برای آن‌ها وجود دارد، به‌صورت مرتب و روزانه از فولیک اسید استفاده کنند. در مواردی که قصد بارداری به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده وجود دارد، مصرف فولیک اسید باید حداقل یک ماه قبل از اقدام به بارداری شروع شود. استفاده از فولیک اسید باید در طول دوران بارداری و حداقل در سه ماه اول بارداری ادامه یابد.

تأمین فولیک اسید از غذا

شاید خیلی از افراد تصور کنند که می‌توان فولیک اسید را از غذا تأمین کرد، درحالی‌که این باور نادرست محسوب می‌شود، چون میزان فولیک اسید موجود در غذا کم است و پخت‌وپز می‌تواند باعث از بین بردن فولیک اسید شود. از طرفی فیبر موجود در غذا مانعی برای جذب فولیک اسید محسوب می‌شود؛ بنابراین استفاده از فولیک اسید به‌صورت مکمل در دوران بارداری ضروری است.

چه قدر به فولیک اسید نیاز دارید؟

میزان نیاز به فولیک اسید در موارد معمول ۴/۰ تا ۸/۰ میلی‌گرم، به‌صورت روزانه است، بیشتر مولتی‌ویتامین‌های دوران بارداری، می‌توانند این میزان فولیک اسید را تأمین کنند. البته فولیک اسید به‌صورت محصول جداگانه نیز وجود دارد و می‌تواند مورداستفاده قرار بگیرد. نکته مهمی که در مورد مصرف فولیک اسید باید به آن توجه شود، رعایت فاصله زمانی حداقل دوساعته با چای است، به عبارت روشن‌تر، دو ساعت قبل و دو ساعت بعد از مصرف فولیک اسید، باید از نوشیدن چای اجتناب کرد.

چه موقع فولیک اسید با دوز بالا مصرف کنید؟

مصرف دوز بالای فولیک اسید در مادرانی که سابقه تولد نوزاد با نقص لوله‌ی عصبی دارند، ضروری است. همچنین مادرانی که از داروهای ضد تشنج استفاده می‌کنند، باید حتماً استفاده از فولیک اسید را مدنظر داشته باشند.

گاهی پزشک، ممکن است برای برخی از افراد که به مشکلات یادشده مبتلا نیستند، مصرف فولیک اسید با دوز بالا را توصیه کند. لازم به ذکر است که منظور از دوز بالای فولیک اسید، مصرف روزانه‌ی چهار تا پنج میلی‌گرم فولیک اسید است.