سینمای دینی زمانی روایت دارد که به کنش های دینی بپردازد

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، علی عباسی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی تهران در سومین نشست از سلسله نشست های پنجمین جشنواره بین المللی فیلم دینی اشراق به بررسی «تحولات روایت در سینمای دینی» پرداخت و گفت: یک اثر سینمایی زمانی می تواند شاهکار باشد که دارای یک هویت باشد. هویت اثر از دیدگاه، جهان بینی، اسطوره، مذهب و ملیت نشأت می گیرد و اثر سینمایی که این ویژگی ها را نداشته باشد، شاهکار هنری محسوب نمی شود. 

وی اظهار کرد: چیزی که تولید معنا کند یک نظام است و پشت هر نظامی یک منطق وجود دارد. سینمای دینی هم که معنا تولید می کند، دارای یک منطق است.

عباسی دین را یک نظام معنایی دارای ساختار نحوی پیچیده برشمرد و گفت: نظام معنایی دین همچون نظام معنایی زبان تشکیل شده از دو عنصر اصلی شکل و محتواست. دین نیز همانند نظام زبان که دارای دستور زبان مشترک در اذهان افراد مختلف است، دارای یک منطق معنایی مشخص می باشد که در بین پیام های همه انبیای الهی اشتراک دارد.

وی بیان داشت: اگر کنش در روایت نباشد، دیگر روایت نیست. در فیلم هایی همچون «مهاجر»، «آژانس شیشه ای» و «روز واقعه» روایت را داریم، اما در فیلمی مانند «رنگ خدا» روایت وجود ندارد؛ هرچند که فیلم «رنگ خدا» یکی از بهترین و زیباترین فیلم های شاعرانه سینمای ماست.

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی با تأکید بر اینکه مراسم و آیین های مذهبی بیانگر شکل پویای دین است، تصریح کرد: لازم نیست در سینمای دینی حتماً تصویر معصومین و انبیای الهی نشان داده شود. بلکه مهم کنش آن هاست که باید مورد توجه قرار گیرد. بزرگترین آزادیخواه جهان چه از منظر آسمانی و چه از نگاه مادی حضرت امام حسین(ع) است؛ کسی می تواند اثر سینمایی موفقی در مورد آن حضرت تولید کند، که بتواند به بهترین وجه ممکن کنشگری ایشان را به تصویر کشیده و مخاطب را مجذوب این کنش نماید.

وی گفت: فیلم سینمای دینی می بایست حتماً شامل مباحث متعالی باشد. در علوم فلسفی دو نوع انسان داریم؛ یکی انسان سنتی و دیگری انسان مدرن است. انسان مدرن هرگز نمی تواند فیلم دینی بسازد. 

عباسی اظهار کرد: تا قبل از مدرنیته که با دکارت شروع می شود، انسان را داریم و پس از دکارت به جای انسان، سوژه را داریم. در نگاه سنتی انسان تابع جهان است و در اینجا دیگر خلق کردن معنا ندارد و فقط کشف کردن اتفاق می افتد. یکی دیگر از ویژگی های نگاه سنتی وجود نشانه هاست.

وی تفکر مذهبی را سومین نوع تفکر موجود در جهان خواند و افزود: در تفکر مذهبی که سردمداران آن ها انبیای الهی هستند، همانند تفکر سنتی باز هم هنرمند امکان ندارد خلق کند و فقط می تواند کشف کننده باشد. اما در این نگاه انسان تابع خداست و در جهان قرار دارد. پس در این نگاه دیگر نشانه وجود ندارد و به جای نشانه نماد را داریم. در این دیدگاه ابتدا و انتهای جهان هستی معلوم بوده و این مسأله پاسخ داده شده است. 

این استاد دانشگاه با اشاره به ویژگی های انسان در نگاه مدرن گفت: انسان مدرن دیگر تابع هیچ چیزی نیست؛ نه خدا و نه جهان. در این تفکر جهان برای انسان به سوژه تبدیل می شود. در نگاه مدرن برخلاف نگاه مذهبی نشانه ها را داریم. تفاوت نمادها با نشانه ها این است که نماد خود پدیده مورد نظر است، اما نشانه فقط چیزی است که یادآور پدیده مد نظر می باشد. مثلاً وقتی از کوه بالا می رویم در واقع در نظام نمادها پدیده عروج را تجربه می کنیم و در نظام نشانه ها ارتفاع می گیریم.

وی انسان مدرن را مدعی خلق خدا دانست و گفت: در نقطه مقابل آن انسان مذهبی می گوید که خدا مرا خلق کرده است. در نگاه مذهبی ما به دنبال حقیقت ها هستیم، نه واقعیت ها. برج های ساخته شده در کشور امارات نشانه است و واقعیت دارد، اما نماد نیست و حقیقت ندارد. زیرا فاقد هویت است.

عباسی در پرداخت به اینکه روایت دینی دارای چه ویژگی هاست، تصریح کرد: بزرگترین مشکل روایت دینی ما این است که تکلیف برخی از کارگردانان و برخی از هنرمندان در مورد سنتی بودن یا مدرن بودن با خودشان مشخص نیست.

وی افزود: وقتی تکلیف هنرمند دینی با خودش مشخص باشد، به دنبال حقیقت می رود. آن گاه است که به کنش ها می پردازد.

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: برای رسیدن به حقیقت به سه قوه عقل، شهود و وحی نیاز است. غربی ها روی قوه عقل نشسته اند و فقط بر اساس آن پیش می روند.

وی توجه به کنش را از اصلی ترین راه های شناخت روایت دینی دانست و عنوان داشت: توجه به تعالی، بحث مقدس، تفکر آخرالزمانی، حضور سه قوه عقل، باور و وحی از دیگر عناصر شناخت و تحقق روایت دینی است.

دکتر عباسی یادآور شد: اگر انسان مدرن شدیم و تفکر سوژه ای پیدا کردیم، روایت دینی نمی توانیم تولید کنیم؛ روایتی که درست می کنیم روایت مکانیکی بوده و دیگر آن شکل پویای روایت نمی باشد.

وی گفت: بهترین روایت دینی، تعزیه است و هرگز نمایش محسوب نمی شود. در بحث از روایت دینی، حتماً باید کنش وجود داشته باشد. اما در آثاری همچون «رنگ خدا» که اگرچه فیلمی بسیار عالی است، از آنجا که کنش وجود ندارد و کسی به دنبال کار خاصی نیست، پس شخصیت داستانی و روایی هم وجود ندارد. این فیلم فقط گوشه ای از زندگی یک انسان روشندل و پاک طینت را به وجه عالی به تصویر کشیده است. این اثر سینمایی اگرچه در سطح خیلی خوبی دارای هویت است، اما روایت ندارد.

این استاد دانشگاه در پایان با اشاره به فیلم سینمایی «روز واقعه» این فیلم را دارای کنش برشمرد و اظهار کرد: در این فیلم کنش شخصیت اصلی فیلم که یک کنش خارق العاده است و ترک مجلس عروسی خودش در نتیجه یک ندای روحانی می باشد، روایت دینی را می سازد. در این فیلم شخصیت اصلی داستان فقط با عقل پیش نرفت، بلکه بر اساس شهود و وحی نیز حرکت کرد.

لازم به ذکر است اختتامیه پنجمین جشنواره بین المللی فیلم دینی اشراق در بیستم دی ماه سال جاری برگزار خواهد شد و علاقه مندان می توانند آثار خود را تا دهم آبان به دبیرخانه جشنواره به نشانی https://eshragh.ir/film ارسال کنند.