پوریم؛ جشن یک کشتار تاریخی

اشاره: جشن پوریم که ریشه در کتاب استر دارد یکی از مناسبت‌های جنجالی در تاریخ یهودیت است، این واقعه به روایت کتاب مقدس یهودیان به ماجرای نجات یهودیان از تهدید هامان وزیر خشایارشاه بازمی‌گردد، بااین‌حال از نظر تاریخی صحت این رویداد با تردیدهای جدی مواجه است و بسیاری از محققان معتقدند که کتاب استر نه‌تنها فاقد شواهد مستند است بلکه از نظر سبک نگارش و استفاده از واژگان به دوره‌ای بعدتر نسبت داده می‌شود، یکی از مهم‌ترین انتقادات به این جشن، پیامدهای آن است، بر اساس برخی منابع در این واقعه هزاران ایرانی کشته شدند که در مقایسه با جمعیت آن زمان ایران یک فاجعه بزرگ محسوب می‌شود، از سوی دیگر این رخداد نه یک جنگ نظامی بلکه کشتار غیرنظامیان بوده است، بااین‌وجود این رویداد هر ساله با جشن و شادی گرامی داشته می‌شود درحالی‌که پیامدهای انسانی و اخلاقی آن کمتر مورد بحث قرار می‌گیرد، امروز با توجه به تأثیرات این روایت در فضای سیاسی و فرهنگی بررسی آن از منظر علمی و تاریخی ضرورت دارد، اسلام همواره به عقلانیت، تعامل و عدم رویکرد انتقام‌جویانه تأکید کرده است، بنابراین در مواجهه با این مسئله شناخت حقیقت تاریخی و تفکیک یهودیت از صهیونیسم ضروری است.

در همین راستا خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، با حجت‌الاسلام حبیب عباسی استاد سطوح عالی حوزه علمیه و پژوهشگر فرق، ادیان و مذاهب گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه به آن پرداخته می شود:

رسا ـ جشن پوریم فرهنگی است یا اینکه ارتباط نزدیکی با اسطوره‌ها و روایت‌های تاریخی تمدن یهودیت دارد؟ این واقعه به کجا بازمی‌گردد و آیا از نظر مستندات تاریخی قابل تأیید است یا باید آن را بیشتر به عنوان داستانی نمادین بررسی کرد؟

یکی از موضوعاتی که در ارتباط با کتاب مقدس یهودی و مسیحی مطرح می‌شود ماجرایی است که به کتابی خاص در این مجموعه‌ها برمی‌گردد، کتاب مقدس مسیحی از دو بخش اصلی عهد عتیق و عهد جدید تشکیل شده است، عهد عتیق به نوعی پایان‌بخش متون پیش از ظهور حضرت مسیح محسوب می‌شود و بخشی از کتاب مقدس یهودی نیز که به نام خاصی شناخته می‌شود به همین دوره مربوط است، البته نسبت دادن این کتاب به مجموعه متون مقدس همیشه بدون ابهام نبوده است و برخی محققان در اصالت و تاریخچه آن تردیدهایی مطرح کرده‌اند.

یکی از دلایل این تردیدها اشکالات تاریخی و سبک نگارش متن این کتاب است، گفته می‌شود که نوع نگارش آن با سبک رایج زمان خود تطابق ندارد و حتی برخی افعال و اصطلاحاتی که در متن به کار رفته‌اند در آن دوران منسوخ بوده‌اند، همچنین شخصیت‌های داستانی این کتاب گاهی با داستان‌های دیگر موجود در کتاب مقدس تناقض‌هایی دارند یا به ماجراهای مشابهی مانند داستان یوسف در مصر تطبیق داده می‌شوند، همین موارد سبب شده است که بعضی محققان احتمال دهند این کتاب در دوره‌ای بعدتر به مجموعه متون مقدس افزوده شده باشد.

با وجود این انتقادات باید توجه داشت که این کتاب از دیرباز جزئی از عهد عتیق و به طور کلی متون مقدس یهودیان و مسیحیان به شمار رفته است، بخشی از داستان آن حول محور رویدادی مهم می‌چرخد که در آن قهرمان یهودی داستان، دختری به نامی خاص موفق می‌شود با تحت تأثیر قرار دادن شاه خشایارشاه نقشه‌ای را عملی کند، این روایت که شامل فریب شاه و ماجرایی درباره ایرانی‌کشی است محتوایی جنجال‌برانگیز دارد و پیوند عمیقی با تاریخچه داستان‌های یهودیان برقرار کرده است.

رسا ـ چرا جشن پوریم گرامی داشته می‌شود و چه پیام‌ها و مفاهیمی در پسِ برگزاری این آیین نهفته است؟ آیا این جشن صرفاً به یادبود نجات یهودیان از خطری تاریخی برگزار می‌شود یا ارزش‌های دیگری همچون همبستگی قومی قدرت و مقاومت نیز در آن منعکس شده است؟

جشن پوریم که در میان یهودیان گرامی داشته می‌شود گاه خود جوامع یهودی نیز به جنبه‌هایی از این رویداد انتقاد کرده‌اند، یکی از مباحث مهم این است که چرا این جشن تنها یک روز طول می‌کشد در حالی که بسیاری از اعیاد یهودی ممکن است هفته‌ها ادامه داشته باشند، برای مثال برخی مناسبت‌های مذهبی در یهودیت به زمان بیشتری نیاز دارند تا عمق موضوعات و پیام‌های آن بهتر درک شود، اما در مورد پوریم به نظر می‌رسد تنها بر جنبه‌های نمادین پیروزی و نجات یهودیان تمرکز شده بدون اینکه به جزئیات عمیق‌تر تاریخی یا پیامدهای اجتماعی آن پرداخته شود.

به نقل از خود منابع یهودی در این واقعه نزدیک به ۷۸ تا ۸۰ هزار نفر از ایرانیان کشته شدند حتی برخی منابع دیگر شمار کشته‌ها را تا ۵۰۰ هزار نفر ذکر کرده‌اند، اگر چنین آماری را با جمعیت آن زمان ایران (که حدود ۸۰۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود) مقایسه کنیم نتیجه احتمالاً یک فاجعه بزرگ تاریخی بوده است؛ زیرا به معنی کشتار بیش از نیمی از جمعیت ایران خواهد بود.

همچنین در روایت‌های یهودی آمده که استر با کمک عموی خود مردخای توانست جایگاهی خاص در دربار خشایارشاه بیابد و بر او تأثیر بگذارد، این تأثیر منجر به صدور دستور اعدام هامان وزیر پرنفوذ خشایارشاه شد، اما ماجرا به همین‌جا ختم نشد و دستور اعدام ده پسر هامان نیز صادر گردید، حتی دختر هامان که پیش از کشته شدن خودکشی کرد نیز بخشی از این ماجراست.

نکته دیگری که کمتر درباره آن صحبت شده این است که ظاهراً بعد از کشته شدن هامان که به عنوان یکی از مخالفان اصلی یهودیان شناخته می‌شد هدف فتنه‌گری و شورش علیه یهودیان متوقف شد، برخی معتقدند تصمیم به اعدام هامان و پسرانش می‌توانست کافی باشد؛ اما کشتار گسترده‌ای که در ادامه رخ داد و اجساد قربانیان که برای ایجاد رعب و وحشت در شهرها گردانده شد جنبه‌ای دیگر به این روایت افزود، گفته شده که این اقدامات حتی شامل حمله از سوی گروه‌های مرتبط با اراذل و اوباش به مناطق مختلف نیز بوده است.

این رویدادها و پیامدهای آن بازتاب متفاوتی در تاریخ پیدا کرده‌اند؛ جشنی که برای پیروزی و نجات برگزار می‌شود، اما پیامدهای انسانی و اجتماعی آن یکی از ابعاد تلخ مربوط به این ایام است که بسیاری بر آن تأکید نمی‌کنند، این جشن در زمانی برگزار می‌شود که طبق باور برگزارکنندگان باید به قدری مشروب نوشیده شود که تفاوت میان شعارهای «زنده باد استر» و «زنده باد مردخای» و «مرده باد هامان» دیگر معلوم نباشد، هدف این رسم رفتن به مرزهای افراط در نوشیدن مشروبات الکلی است که گویی جزو سنت‌های اصلی این مراسم محسوب می‌شود، این رفتار به نوعی بازتاب همان اعمال گذشته‌ است؛ زمانی که در تاریخ شاهد قتل عام ایرانیان با خشونت و مستی بودیم. 

این حادثه تاریخی مطابق با ماه آدار رخ داده که برابر با اسفند و فروردین در تقویم ما است، گفته شده در تاریخ ۱۴ آدار ایرانیانی که به یهودیان پناه داده بودند شاهد پاسخی خشن و افراطی بودند که جنایت‌ها و کشتار گسترده‌ای را رقم زد، در حالی که ایران به آنها پناه می‌داد و اجازه زندگی مسالمت‌آمیز می‌داد چنین پاسخ ناخوشایندی از سوی آنها دریافت شد، این اتفاق نمادی از یادآوری یک جنایت بزرگ علیه مردمی بی‌گناه است. 

نکته تأمل‌برانگیز این است که این حادثه نه متعلق به جنگی نظامی بوده و نه تقابل با نیروهای نظامی بلکه از سوی برخی منابع تاریخی به کشتار افراد عادی اشاره دارد، گاهی نیز روایت‌هایی مطرح می‌شود که این ماجرا را با مراسم ۱۳ بدر مرتبط می‌دانند؛ زمانی که بسیاری از ایرانیان برای فرار از کشتار وحشیانه به صحرا و کوهستان‌ها پناه برده بودند تا جان خود را نجات دهند در حالی که افراد باقی‌مانده در شهر تحت آسیب‌ها و کشتار قرار گرفتند. 

برخی معتقدند جشن گرفتن یاد چنین حادثه‌ای چیزی جز تأیید و ارزش نهادن بر یک جنایت بشری نمی‌تواند باشد، این نگاه مورد انتقاد حتی برخی از بزرگان دینی یهود هم بوده است، آنها عنوان کرده‌اند که در ماجرای کتاب استر هیچ نشانی از وجود خداوند دیده نمی‌شود، برای مثال در این کتاب سخنی از دخالت الهی یا اینکه خداوند نقشی در رویدادها داشته باشد به میان نیامده است، بنابراین این روایت کمتر جنبه‌ای معنوی یا دینی دارد. 

در دهه‌های اخیر خصوصاً پس از تشکیل اسرائیل در سال ۱۹۴۸ به این مراسم توجه بیشتری شده و اهمیت آن میان برخی جوامع افزایش یافته است، نکته دیگری که باید به آن توجه کرد این است که شیوه برگزاری این مراسم بیشتر به صورت یک رویداد اجتماعی و فرهنگ عمومی مردمی است تا یک مراسم دینی، به عبارتی شکل آن شبیه کارناوال‌ها یا تجمعات اجتماعی است که همراه با پایکوبی، هدیه دادن، نوشیدن شراب و صرف یک غذای خاصی برگزار می‌شود، این عناصر بیشتر جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی دارند تا مذهبی. 

با این حال به نظر می‌رسد سردمداران جریان صهیونیسم از این فرصت استفاده کرده‌اند تا به نحوی حس کینه‌توزی، قتل‌عام و مفاهیم نظامی‌گری را زنده نگه دارند، آنها تلاش کرده‌اند این جشن را حفظ کنند و حمایت‌هایی نیز برای ادامه یافتن آن داشته باشند، این در حالی است که بیش از ۲۵۰۰ سال از آن واقعه می‌گذرد؛ اما همچنان این رویداد را با خوشحالی فراوان گرامی می‌دارند علی‌رغم اینکه در جریان آن واقعه مردم بی‌گناه از جمله زنان، کودکان و غیرنظامیان به طور گسترده قربانی شده‌اند، این اقدام جنایت‌آمیز در تاریخ ثبت شده است و بازتاب آن همچنان در نگاه بسیاری از افراد مغایر با ارزش‌های انسانی تلقی می‌شود.

رسا ـ واکنش مسلمانان به این موضوع باید بر چه اساسی شکل بگیرد؟ آیا رویکردی تاریخی-علمی، فرهنگی یا بین‌الادیانی مناسب‌تر است؟

ما بر این باوریم که دین اسلام به‌عنوان دینی عقلانی، نحوه رویارویی با وقایع را به‌گونه‌ای متفاوت تعریف می‌کند، برای مثال اگر به جریان خیبر توجه کنیم می‌بینیم که برخورد مسلمانان با افراد درون قلعه از جمله زنان و کودکان با احترام همراه بود، شاهد این موضوع هم تکریم برخی افراد و ازدواج پیامبر (ص) با دختر رئیس قوم یهود در آن منطقه است، این اقدامات نشان‌دهنده عدم رویکرد تلافی‌جویانه مسلمانان بوده و هدف تعامل و دعوت به اسلام بوده است.

در شرایط کنونی نیز بهترین راهکار این است که بین دو گروه تمایز قائل شویم، یهودیانی که در نقاط مختلف دنیا مانند ایران، عراق، سوریه و لبنان زندگی می‌کنند و مخالف جنایات صهیونیست‌ها هستند و جریان صهیونیستی که به‌عنوان یک جنبش غاصب فعالیت می‌کند، این تفکیک بسیار ضروری است، همچنین لازم است از نظر علمی و تاریخی به وقایع نگاه کنیم و توضیحی منطقی برای آنها ارائه دهیم.

موضوع کشتارهای تاریخی و ظلم‌های مرتبط به این بحث نیز نیاز به بازنگری دارد، باید از خود بپرسیم چگونه چنین کشتارهایی رخ داده است، اگر حاکمانی مانند هامان اشتباهاتی داشتند و حتی مجازات شدند این به معنای تأیید قتل عام مردمان بی‌گناه نیست، جنایاتی که رقم خورده‌اند باید با تحلیل درست شناخته شوند تا حقیقت روشن شود.

قرآن نیز به ما این آگاهی را می‌دهد که دشمن همیشه در کمین است، حتی اگر ما نسبت به دشمن غفلت کنیم یا از آن عقب‌نشینی نماییم دشمن دست از دشمنی برنخواهد داشت، مثالی تاریخی از زمان خشایارشاه این واقعیت را نشان می‌دهد؛ جایی که با یک سهل‌انگاری ساده هامان کشته شد و یک فریب بزرگ منجر به فجایعی عظیم در ایران گشت.

امروز نیز جریان صهیونیستی به‌عنوان نماد دشمنی با مسلمانان عمل می‌کند، این جریان که تجلی آن در رژیم غاصب اسرائیل مشاهده می‌شود به‌وضوح نشان‌دهنده تهدیدهای بزرگ علیه مسلمانان است، بنابراین ما باید هوشیار باشیم دشمن را بشناسیم و آمادگی خود را حفظ کنیم، نباید تصور کنیم که اگر ما کوتاه بیاییم یا بی‌اعتنا باشیم دشمن نیز چنین خواهد کرد، تاریخ بارها نشان داده است که غفلت از این مسائل می‌تواند پیامدهای سنگینی داشته باشد.