حوزه‌های علمیه در گذار از نسل Z به نسل آلفا؛ / آینده تربیت طلاب در عصر هوش مصنوعی

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام محمدحسین پیشاهنگ، محقق و مدرس رسانه و فضای مجازی، در یادداشتی تجربه‌نگارانه از دیدار با طلاب و مدیران حوزه‌های علمیه، بر شکاف نگرشی میان نسل‌های قدیم و جدید طلاب در مواجهه با فضای مجازی تأکید کرده و با اشاره به ورود نسل آلفا به حوزه از سال آینده، خواستار بازآفرینی نظام آموزشی و تربیتی حوزه متناسب با زیست‌بوم مجازی طلاب و تربیت «طلبه‌ی هوشمند رسانه‌ای» شده است. در ادامه این یادداشت تجربه نگارانه را می‌خوانید: 

 

تجربه نگاری؛ در هفته‌ی گذشته، توفیق یافتم تا در چند استان کشور از نزدیک به مدارس علمیه سر بزنم و در فضایی صمیمی و صادقانه، ساعت‌ها با مدیران، معاونان آموزش و تهذیب، اساتید و طلاب جوان درباره‌ی مسئله‌ی «فضای مجازی و زیست دیجیتال طلاب» گفت‌وگو کنم. همچنین در جلساتی با مدیران ستادی حوزه، دغدغه‌ها و نگاه‌های کلان آنان را درباره‌ی این پدیده شنیدم.

 

آنچه در این دیدارها برای من آشکار شد، شکافی قابل‌توجه میان نگرش مدیران و اساتید با طلاب جوان در فهم و مواجهه با فضای مجازی بود. طلاب امروز، همگی فرزندان نسل زد هستند؛ نسلی که در متن رسانه زیسته، با اینترنت به دنیا آمده و با شبکه‌های اجتماعی به بلوغ رسیده است. اما بسیاری از اساتید و مدیران، از نسل‌های پیش‌ترند؛ نسلی که هنوز جهان دیجیتال را به چشم «ابزار» می‌بیند، نه «زیست‌جهان».

 

این تفاوت نسلی، در نگاه و رفتار، گاه چنان عمیق بود که به‌روشنی احساس می‌شد دو زبان متفاوت در یک مدرسه سخن می‌گویند: زبان تجربه‌ی سنتی تربیت، در برابر زبان تجربه‌ی مجازی زیست مدرن. نکته‌ی نگران‌کننده‌تر آن بود که بخش زیادی از مسئولان، حتی نمی‌دانستند طلاب‌شان دقیقاً چگونه می‌اندیشند، چگونه در فضای مجازی زیست می‌کنند و با چه چالش‌ها و آسیب‌هایی دست‌وپنجه نرم می‌زنند.

 

 

با این‌همه، در میان همین جلسات، نشانه‌هایی از امید و بصیرت نیز نمایان بود؛ مدیران و اساتید جوانی که با درک درست از شرایط نسل جدید، دغدغه‌مندانه در پی گفت‌وگو و شناخت بودند و با نگاهی پدرانه و مسئولانه می‌کوشیدند راهی برای همدلی و اصلاح بیابند.

 

مشاهده‌ این وضعیت مرا بر آن داشت تا این یادداشت را، نه از موضع نقد، بلکه در مقام توصیه‌نامه‌ای مشفقانه برای مدیران و مسئولان حوزه‌های علمیه بنویسم؛ یادداشتی برخاسته از تجربه‌ی میدانی و گفتگوهای صمیمانه با طلاب و مدیران، برای آنکه فاصله‌ی میان «نسل تربیت‌کننده» و «نسل تربیت‌شونده» در حوزه کمتر شود.

یقین دارم که این سخن خیرخواهانه، در فضای اجتهادی و خردورز نهاد حوزه شنیده خواهد شد و ان‌شاءالله در مسیر تحول تربیتی و آموزشی حوزه‌های علمیه مورد بهره‌برداری قرار خواهد گرفت؛ چراکه حوزه، همچنان که پاسدار دین است، باید پیشاهنگ فهم انسان جدید نیز باشد.

 

 

حوزه‌های علمیه، در طول تاریخ، همیشه پیشتاز تربیت دینی و فکری جامعه بوده‌اند. اما امروز، یکی از جدی‌ترین چالش‌ها و در عین حال فرصت‌های بزرگ در مسیر این نهاد تمدنی، تغییر نسل طلاب و تحول زیست‌جهان آموزشی آنان است؛ نسلی که با فناوری بزرگ شده و بخش قابل‌توجهی از هویت خود را در فضای دیجیتال معنا می‌کند.

در واقع، ما دیگر در دوران انتقال ساده‌ی دانش از استاد به شاگرد نیستیم؛ در آستانه‌ی گذار از مدرسه‌ی سنتی به مدرسه‌ی دیجیتالِ معرفتی قرار داریم. این دگرگونی آرام و خزنده نیست، بلکه جهشی تمدنی است که ساختار آموزش، تربیت، تهذیب و حتی فهم دینی را در حوزه‌ها دگرگون خواهد کرد.

 

 

 

متولدین بین سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۰ در ایران، به عنوان نسل زد (Generation Z) شناخته می‌شوند؛ نسلی که هم‌زمان با تولد اینترنت در کشور بزرگ شد، با گوشی‌های هوشمند به بلوغ رسید و با شبکه‌های اجتماعی هویت یافت. این نسل از حدود ۱۵ سال پیش تا امروز به تدریج وارد حوزه‌های علمیه شده و اکنون، تمام طلاب پایه‌های یک تا ده حوزه‌های علمیه کشور را همین نسل تشکیل می‌دهد.

 

 

• زیست چندرسانه‌ای و پیوند دائم با تلفن همراه و اینترنت؛

• عادت به یادگیری سریع و کوتاه‌مدت (micro-learning)؛

• تمایل به تعامل دیجیتال به جای ارتباط چهره‌به‌چهره؛

• جست‌وجوی معنا و هویت شخصی در بستر رسانه؛

• حساسیت نسبت به اقتدارهای بیرونی و تمایل به استقلال فکری.

 

نسل زد، نسلی است که بدون زیست مجازی، هویت خود را ناقص می‌بیند. برای او، فضای مجازی صرفاً ابزار نیست، بلکه بخشی از واقعیت وجودی است. و درست از همین‌جا، تفاوت تربیت و تهذیب این نسل آغاز می‌شود.

 

 

 

از سال آینده، حوزه‌های علمیه میزبان اولین گروه از نسل آلفا خواهند بود؛ نسلی متولد پس از سال ۱۳۹۰ تا حدود ۱۴۰۵ که از بدو تولد در محیطی تماماً متصل (connected environment) زندگی کرده است. آنان با تبلت و هوش مصنوعی بزرگ شده‌اند، نخستین جمله‌های خود را با کمک دستیارهای صوتی گفته‌اند، و در شبکه‌های اجتماعی رشد شناختی یافته‌اند.

 

 

• در یادگیری، تصویر را بر متن ترجیح می‌دهد،

• در تفکر، شبکه‌ای و سریع است نه خطی و استدلالی،

• در ارتباط، دیجیتال‌محور است و نه حضوری،

• و از نظر عاطفی، وابسته به واکنش فوری (نوتیفیکیشن، لایک، پاسخ سریع) است.

 

طلاب نسل آلفا، با ذهنی رسانه‌ای وارد حوزه خواهند شد؛ ذهنی که اگر هدایت نشود، در تقابل با سنت آموزشی و تربیتی حوزه قرار می‌گیرد. و ده تا پانزده سال بعد، با ورود نسل بتا —نسلی که با هوش مصنوعیِ درونی‌شده تعریف می‌شود— این چالش چند برابر خواهد شد.

 

 

 

پرسش اساسی امروز این است:

 

حوزه‌های علمیه چه برنامه‌ای برای مواجهه با نسل آلفا و پس از آن دارند؟

آیا نظام تهذیب و آموزش فعلی، همچنان بر مبنای منطق نسل‌های پیشین تنظیم شده است یا با زیست‌جهان جدید طلاب هم‌افق شده؟

امروز دیگر مسئله‌ی اصلی، قطع رابطه با فضای مجازی نیست. این نسل را نمی‌توان از اینترنت جدا کرد، همان‌طور که نسل‌های پیشین را نمی‌شد از کتاب و کاغذ جدا کرد.

مسئله، مدیریت، تربیت و جهت‌دهی هوشمندانه‌ی این ارتباط است.

 

 

در مواجهه با نسل زد و آلفا، رویکرد «محدودسازی» نه‌تنها کارآمد نیست، بلکه موجب پنهان‌کاری، مقاومت و دوگانگی شخصیتی می‌شود. طلبه‌ی امروز، اگر از فضای مجازی محروم شود، احساس محرومیت از بخشی از هویت خود می‌کند.

 

بنابراین نخستین گام، پذیرش واقعیت زیست دیجیتال این نسل است.

گام دوم، تربیت رفتاری و شناختی است، نه صرفاً اخلاقی.

یعنی حوزه باید به طلاب یاد بدهد چگونه ذهن و رفتار خود را در فضای مجازی مدیریت کنند؛ چگونه از وابستگی به ابزار، به مهارت بهره‌گیری هوشمندانه از فناوری برسند.

 

 

 

نسل جدید طلبه‌ها باید بیاموزند که حضورشان در فضای مجازی امتداد طلبگی آن‌هاست. همان رسالتی که پیش‌تر در منبر، مسجد و محراب معنا می‌یافت، امروز در شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های دیجیتال جریان دارد.

از این‌رو، توانمندسازی تبلیغی طلاب نسل زد و آلفا باید در صدر برنامه‌های آموزشی قرار گیرد. آموزش سواد رسانه‌ای، روایتگری دیجیتال، تولید محتوای دینی در قالب‌های نو، استفاده از هوش مصنوعی برای پاسخ‌گویی اعتقادی و پرسش‌های فکری نسل جوان، از جمله مهارت‌های ضروری طلبه‌ی عصر جدید است.

به‌ویژه اکنون که رقبای اعتقادی و فرهنگی جهان اسلام در فضای مجازی با تکیه بر فناوری‌های هوش مصنوعی، در حال شکل‌دهی به ذهن عمومی هستند، تربیت طلبه‌ای که همزمان متفکر دینی و مدیر فضای رسانه‌ای باشد، یک ضرورت راهبردی است نه یک توصیه فرهنگی.

 

 

تحول در حوزه باید از دو جهت اتفاق بیفتد:

 

وقتی ما امروز دروس فقه و اصول یا فلسفه را آموزش می‌دهیم، باید مثال‌ها و سناریوهای بحثی را از دنیای امروز بگیریم: از فضای مجازی، از قراردادهای دیجیتال، از هوش مصنوعی و رباتیک. طلاب باید بفهمند که فقه، فقط فقه طهارت و نجاست نیست؛ فقه هوش مصنوعی، فقه داده، فقه حریم خصوصی، فقه رسانه و اخلاق فناوری نیز بخشی از همان دین است.

 

درسی که فقط با تخته و کتاب ارائه می‌شود، دیگر پاسخگوی ذهن شبکه‌ای نسل آلفا نیست. فناوری‌های آموزشی نوین، واقعیت افزوده (AR)، کلاس‌های تعاملی و تولید محتوای چندرسانه‌ای، باید بخشی از ابزار آموزشی حوزه باشند.

اگر مدرسه‌ علمیه از فناوری بگریزد، نسل جدید از مدرسه‌ی علمیه خواهد گریخت.

 

 

 

تحول حوزه در مواجهه با نسل دیجیتال، سه مرحله دارد:

 

1. پذیرش واقعیت: شناخت دقیق نسل زد و آلفا و پذیرش زیست مجازی آنان.

2. مدیریت و تربیت: ساختن نظام انگیزشی و تربیتی متناسب با این نسل و هدایت آن به رسالت دینی.

3. بازآفرینی ساختار: تحول در نظام آموزش، تهذیب و تبلیغ به سوی «حوزه‌ی دیجیتال هوشمند»

 

اگر حوزه در این مسیر پیشگام شود، نه‌تنها از آسیب‌های دنیای نوین مصون می‌ماند، بلکه می‌تواند مرجع فکری تمدن اسلامی در عصر هوش مصنوعی باشد.

 

در نهایت نسل زد، نسل اینترنت است؛ نسل آلفا، نسل شبکه‌های اجتماعی؛ و نسل بتا، نسل هوش مصنوعی.

حوزه‌ی علمیه‌ای که بخواهد همچنان تربیت‌کننده‌ی عالمان و مصلحان آینده باشد، باید این سه نسل را نه با نگاه «تهدید»، بلکه با نگاه «تحول» ببیند.

در عصر جدید، طلبه‌ی مؤمن و مجاهد، کسی است که در کنار فقه و اصول، زبان فناوری را هم بفهمد؛ در کنار تهذیب نفس، تهذیب رسانه‌ای داشته باشد؛ و در کنار خدمت به دین، در ساختن جهان دیجیتال توحیدی سهیم شود.