گزارشی از نشست علمی «ابعاد فقهی فناوری متاورس»

حجت‌الاسلام مسعود اسماعیلی، استادیار گروه فلسفه پژوهشکده حکمت و دین پژوهی، به عنوان ناقد نشست، با بیان اینکه بسیاری از مباحث متاورس پیشاپیش در فلسفه و فقه مورد توجه متفکران گذشته قرار نگرفته بود، اظهار داشت: روش حجت‌الاسلام و المسلمین نهاوندی به گونه‌ای است که پارادایم فقه سنتی حفظ می‌شود و مباحث نو، بدون تخریب پایه‌های فقه، وارد تحلیل و اجتهاد می‌شوند. این شیوه از لحاظ علمی و فقهی بسیار مقبول است و امکان گفت‌وگو و مقایسه با فقهای دیگر را نیز فراهم می‌آورد.

 

وی توضیح داد: در تحلیل متاورس، تنها بحث ارز دیجیتال، آواتار یا مالکیت مطرح نیست؛ بلکه یک جهان، یک فضا و شبکه‌ای گسترده از مسائل متنوع شامل ابعاد حقوقی، اقتصادی، اجتماعی و تربیتی مورد بررسی قرار می‌گیرد. حجت‌الاسلام و المسلمین نهاوندی از ابتدا، شبکه مسائل متاورس را به صورت جامع ترسیم کرده‌اند تا احکام و فتواها با نگاه کلان و سیستماتیک استخراج شود.

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی خاطرنشان کرد: ورود ایشان به حوزه فقه متاورس، نقطه امید برای پژوهشگران و فقیهان است؛ چرا که نشان می‌دهد می‌توان مسائل نو را بدون تخریب مبانی سنتی فقه، به صورت علمی و نظام‌مند بررسی کرد و مسیر اجتهاد نوگرا را در چارچوب سنت حفظ نمود.

 

وی با بیان اینکه متاورس، هوش مصنوعی و سایر فضاهای سایبری ابزارهایی برای توسعه و گسترش تجربه انسانی هستند، گفت: در متاورس و واقعیت افزوده، کاربر صرفاً مشاهده‌گر نیست؛ بلکه به‌عنوان یک سوبژه فرافکنده، در تعاملات و تصمیم‌گیری‌ها حضور فعال دارد. این حضور ذهنی و تخیلی، تجربه‌ای فراتر از جهان فیزیکی و ملموس ایجاد می‌کند.

 

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی ادامه داد: هوش مصنوعی پیشرفته، مانند سیستم‌هایی نظیر Gemini Pro، این امکان را فراهم می‌کند که کاربران به صورت تعاملی برنامه‌ریزی روزانه، ساخت تصویر، تولید ویدئو و حتی فعالیت‌های آموزشی خود را تجربه کنند. این ابزارها جهان جدیدی می‌سازند که به توسعه وجود انسانی کمک می‌کند و نه صرفاً فضای دیجیتال.

 

 

وی با اشاره به سابقه تاریخی تمایل انسان به فرافکنی خود در هنر و ادبیات، افزود: پیش از فناوری‌های دیجیتال، حتی در آثار نقاشی و ادبیات عرفانی، انسان‌ها میل داشتند خود را خارج از مرزهای وجودی تجربه کنند. اکنون متاورس و هوش مصنوعی این امکان را به صورت تعاملی و گسترده فراهم کرده‌اند. کاربران نه تنها بازنمایی خود را می‌بینند، بلکه در شکل‌دهی و توسعه جهان مجازی مشارکت دارند.

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی خاطرنشان کرد: این فرآیند شامل تعامل با آواتارها، هولوگرام‌ها و محیط‌های تعاملی است که رفتار، اخلاق و تعاملات انسانی را بازتاب می‌دهد. حتی مهندسان طراح پلتفرم نیز بخشی از این جهان هستند، اما پذیرش و توسعه آن توسط کاربران، نشان‌دهنده نیاز ذاتی انسان به گسترش وجود و تجربه خویشتن است.

 

به گفته وی توانمندسازی انسان در متاورس شامل توسعه افعال، صفات و توانمندی‌های وجودی اوست. همان‌گونه که فرد با ابزارهای فیزیکی مانند دست مصنوعی پس از مدتی احساس مالکیت و همزیستی پیدا می‌کند، در متاورس نیز کاربران حضور ذهنی و فرافکنی وجودی را تجربه می‌کنند که بخشی از ذات انسانی آنهاست.

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی با بیان اینکه دست مصنوعی و دیگر فناوری‌های جدید، هماهنگی کاملی با بدن حقیقی فرد دارند، افزود: این فناوری‌ها صرفاً دیجیتال نیستند و حتی خیال محور هم نیستند؛ بلکه تعامل میان بدن، ذهن و وجود انسانی را بازسازی می‌کنند و تجربه‌ای واقعی ایجاد می‌کنند.

 

وی با اشاره به تجربه پنج ساعته تعامل خود با هوش مصنوعی، گفت: در این تجربه، احساس کردم که در حال تفکر و گفت‌وگو با یک سوژه زنده هستم. پاسخ‌های هوش مصنوعی نه تنها پیش‌بینی‌شده نبود، بلکه موجب رشد تفکر فلسفی من شد. این نشان می‌دهد که ما با یک سوژه فرافکنده و فعال روبه‌رو هستیم، نه صرفاً یک ابزار بی‌جان.