برنامه‌ریزی صحیح برای کسب علم و معنویت
نظم در امور
حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید هاشم رسولی محلاتی: این از ویژگی‌های معروف امام خمینی(ره) است که شاید از زبان دیگران نیز مکرر شنیده باشید. به راستی عجیب بود که حتی برای مطالعه و قرائت قرآن و کارهای مستحبی و حتی زیارت‌ها و دعاهایی که در وقت خاصی هم وارد نشده بود، وقت خاصی را تنظیم کرده بود و هر کاری را روی همان وقت بندی و تنظیم خاص انجام می‌داد...
مشهور است که بعضی از طلاب نجف اشرف، در آن چند سالی که ایشان در نجف بودند، ساعت‌های خود را روی رفت و آمد ایشان به درس و تشرف آن مرحوم به حرم مطهر امیرالمؤمنین(ع) در شب‌ها تنظیم می‌کردند.
برای اینجانب و برخی از دوستان دیگر که صبح‌ها، اول وقت، خدمت ایشان می‌رسیدیم مسلم بود که سر ساعت هشت و در سه دقیقه؛ یعنی پس از این که خلاصۀ اخبار را گوش می‌کردند، زنگ می‌زدند و ما برای گزارش کارها و انجام وظایفی که داشتیم خدمتشان می‌رسیدیم، به طوری که اگر یک روز این وقت، به هشت و پنج دقیقه می‌رسید می‌فهمیدیم که اتفاق تازه‌ای افتاده و وضع و حالشان مناسب نیست و یا کسی نزد ایشان رفته که مانع زنگ زدنشان شده است، به همین جهت، خودمان به اتاق ایشان می‌رفتیم و همان‌طور بود که حدس زده بودیم...
کار منظم و مستمر
آیت‌الله العظمی بهجت: بنده در میان اهل علم، کسی پرکارتر از مرحوم مظفر ندیده‌‌ام. حجره او درست در روبروی حجره ما بود، و ما تقریباً می‌دانستیم چه چیزهایی می‌نویسد، ولی خیال می‌کردیم برای تألیف آن‌ها وقت نمی‌گذارد. احتمال می‌دادیم دروسی برای کلیةالفقه و منتدی النشر که خود او تأسیس نموده بود، می‌نویسد؛ ولی بعدها دیدیم که خیلی از آن تألیفات نیاز به فکر و تأمل دارد. در هر حال، وقتی که مطالعه خود را به پایان می‌بردیم و می‌‌خواستیم، چراغ ایشان روشن بود و ایشان هم چنان مشغول نوشتن بودند.
علاوه بر این روزها درس‌های فقه و اصول را که در آن شرکت نموده بود مثل آب خوردن تقریر می‌کرد و می‌نوشت. این را هم می‌دانم که در درس و بحث جدی بود، با این که چندان سنی نداشت، به درس استاد یا نمی‌آمد یا کم می‌آمد.
خدا رحمت کند برادرش را! ایشان هم پر کار بوده است. در مبحث امامت، کتاب«دلائل الصدق» را نوشته است، می‌گویند: در زمینۀ فقه هم تألیفات خوبی نوشته، ولی چاپ نشده است. ایشان از برادرش آقا محمد رضا، بزرگ‌تر و آن‌ها چند برادر بودند. از آن طرف، شب هم وقتی بیدار می‌شدیم ــ وقت اذان و یا پیش از آن ـــ می‌دیدیم ایشان هنوز مشغول نوشتن است. در همان زمان، یک آقا شیخ هم بود که فقط در اواخر شب بیدار می‌شد (نه از اول شب)، و تا وقت طلوع فجر در پشت بام مدرسه به مطالعه می‌پرداخت، و هنگام طلوع فجر به آسمان نگاه می‌کرد آیا فجر طلوع کرده است یا نه، و در صورت تحقق طلوع فجر، در همان پشت بام نماز می‌خواند وهمان جا می‌خوابید.
این کار مستمر مرحوم مظفر، در اواخر و پس از فصل تابستان بود، زمانی که منتدی النشر را تأسیس کرده بود. آقای خویی(ره) هم شانزده درس می‌گفت. درست به یاد ندارم به ضمیمۀ خواندنی‌ها، و یا فقط درس‌هایی که می‌گفت این قدر بود، به گمانم فقط درس‌هایی که می‌گفت ـ علاوه بر مطالبی که تحصیل یا مطالعه می‌کرد ـ شانزده درس بود.
بالأخره، گویا خود را برای درس خواندن وقف کرده بودند!
سؤال: برای رعایت نظم در برنامه و موفقیت در دروس، بعد از ده سال که مشغول درس‌های حوزه‌ایم، حتی به طور متوسط از عهده برنیامده‌ایم، چه کنیم؟
آیت الله العظمی بهجت: تقلیل مباحث نمایید و آنچه که مشغول می‌شوید اتقان نمایید.
رعایت نظم د ربرنامه‌ها
آیة الله رضا استادی: طلاب و فضلای که برنامه‌های فعلی حوزه را جدی می‌گیرند و با نشاط دنبال می‌کنند، اگر وقت اضافی داشته باشند، می‌توانند برای خود برنامه ریزی کنند و با مطالعه متفرقه و یا نوشتن و تألیف رساله‌ها، از وقت خود حد مطلوب استفاده نمایند. در تمام برنامه‌ها آنچه موجب استفاده بیشتر می‌شود، نظم و تقسیم زمان برای کارها است که فرموده‌اند: توزیع الوقت توسعه. باید ساعت درس، مطالعه، مباحثه، کتابخانه، تدریس و... همه معین باشد.
نظم و انضباط
آیت‌الله سید عبدالحسین طیب: اساس کار طلبه و حوزه‌های علمیه، معنویت است. آنچه می‌تواند مجمع‌های درسی دینی را بر دیگر مجامع تحصیلی، امتیاز بخشد معنویت است. این معنویت را باید طلبه، با مراقبت و تهجد کامل بدست بیاورد.
در مرتبه نخست باید مراقبت کامل نمود که هیچ گناه و معصیتی از انسان سر نزند و بعد هیچ گاه تهجد و رابطه با خداوند، قطع نگردد: تهجد و عبادت خالص و پاک، یکی از ارکان کار طلبه است. او، در سایۀ تهجد و عبادت مداوم، قلبی نورانی و ضمیری روشن پیدا می‌کند که این قلب و ضمیر، می‌تواند او را راهنمایی کند و تا این راهنمایی نباشد، استعداد تکامل پیدا نمی‌کند. درون که خالص و نورانی شد، زمینه رشد و تکامل فراهم شده است و آنگاه باید با جدیت کامل در درس و بحث، این استعداد را به کمک گرفت و خود را به کمال رسانید.
طلبۀ مهذب ، مرتبط با خدا که هیچ گاه تهجد و ارتباطش ترک نمی‌شود در درس و بحث هم باید کمال جدیت را داشته باشد. اولین قدم برای جدیت، نظم است. از مسأله نظم نباید غافل بود. ساعات شبانه روز را باید تقسیم کرد و با وسواس و نگرانی، مواظب گذشت دقیقه‌ها بود. نکند خدای نخواسته لحظاتی از زندگی ما بیهوده بگذرد و ساعاتی باشد که ما از آن بهره لازم و کافی را نگرفته باشیم؛ چرا که ساعات عمر به هیچ وجه تکرار نمی‌شود و عدم بهره برداری درست ما از آن، خسارت جبران ناپذیر است.
درسایۀ نظم و تقسیم ساعت شبانه روز، می‌توان مواظب گذشت ایام بود. بزرگان ما همه این گونه بودند، بسیار منظم و با دقت زندگی می‌کردند.
شیوه درس خواندن
آیت‌الله مجتهدی: اگر می‌خواهیم واقعاً طلبه باشید باید دو برنامه را رعایت کنید. یکی برنامه علمی، علم و دانش شما را افزون می‌کند و دیگری برنامه عملی، که عمل به آن معنویت شما را اضافه می‌نماید.
الف.برنامه علمی: در درس خواندن باید چند مورد را رعایت کرد تا موفقیت به دست آید:
1. قبل از این‌که در کلاس حاضر شوید، درسی را که استاد قرار است بگوید اول مطالعه شود تا در بحث مورد نظر مقداری آشنا شوید، زیرا پیش مطالعه، در فهمیدن درس خیلی مؤثر است. مثلاً اگر امروز می‌خواهید باب حروف جر از سیوطی یا صمدیه را درس بگیرید اول از عوامل و هدایة، باب حروف جر را مطالعه کنید، سپس متن در سرا نگاه کنید و آن جایی را که مطلب نامفهوم بود توسط استاد برای شما روشن گردد.
وقتی که ما طلبه بودیم و مغنی می‌خواندیم، قبل از درس، جامع شواهد را برداشته و معنی اشعار و شواهد را می‌نوشتیم و برای درس آماده می‌شدیم.
2. باید در کلاس درس و موقع تدریس استاد، خوب گوش فرا دهید و به این طرف و آن طرف نگاه نکنید و یا با دیگری صحبت نکنید، یا فکرتان جای دیگری نباشد و خلاصه این‌که در موقع تدریس استاد، از آنچه که باعث می‌شود حواس شما به جای دیگر متوجه شود خودداری کنید.
3.بعد از تدریس استاد، باید آن درس را دوباره مطالعه کنید و برای مباحثه آماده شوید و مطالبی را که اگر احیاناً نفهمیدید مشخص کنید تا در مباحثه کردن رفع شود.
4.روز بعد (درس گذشته را) مباحثه کنید.
5.بعد از اتمام کتاب، یک‌باره آن را کنار نگذارید، بلکه دوباره کتاب را دوره کنید.
6.بعد از تدریس کل کتاب، توسط استاد، و مباحثه و رعایت موارد دیگر آن، خودتان آن کتاب را تدریس کنید که علاوه بر این‌که در این خصوص خبره می‌شوید، بلکه زکات علم خود را هم پرداخته‌اید.
7.روزه‌های تعطیل پنج شنبه و جمعه کتاب را خلاصه نویسی کنید و پیرامون مطالب کتاب تحقیق نمایید و کتب جنبی دیگر که متن درسی نیستند مطالعه کنید.
ب.برنامه عملی: در کنار درس و تعلیم و تعلم که شما را با سواد می‌کند، باید از قرآن کریم و احادیث اهل بیت(ع) استفاده و بهره برداری شود، چون بعدها که شما می‌خواهید خطیب و سخنران شوید، یا مؤلف و مترجم و مدرس و غیره، از آیات قرآن و احادیث بی نیاز نخواهید بود، بلکه رمز موفقیت شما حفظ آیات و احادیث اهل بیت(ع) است. زیرا مردم از شما قرآن و حدیث و روایات می‌خواهند و اموری از قبیل ضرب ضربا و قواعد منطق و اصول و فلسفه و بقیه دروس حوزوی، مورد توجه آن‌ها نیستند و اگر از این‌ها سخن به میان بیاورید خسته و ملول می‌شوند لذا از همین الآن تصمیم بگیرید قرآن و حدیث حفظ کنید.
برنامه‌ریزی خشک و غیر قابل انعطاف
این که چه مقدار را شبانه روز را به درس و مطالعه اختصاص بدهیم، اصولاً نمی‌توان برای این کار ساعت و دقیقه، معین کرد. شخص متعهد و دلسوز و معتقد به استفاده از فرصت‌ها پس از اختصاص دادن ساعاتی به استراحت و خوردن غذا و انجام دادن عبادات واجت و بعضی مستحبات، خصوصاًمستحبات مؤکد، بقیه شبانه روز را بایستی به مطالعه و تحقیق بپردازد. بدیهی است بایستی پاره‌ای از شبانه روز را، به برخی مسائل غیر قابل پیش بینی و البته جدانشدنی از زندگی، مانند بیماری خود، یا نزدیکان و اهل و عیال، اختصاص داد. تذکر مجدد این نکته لازم است که انسان در برنامه‌ریزی باید با خودش رفیق باشد. کسانی که برنامه‌ای خشک و غیر قابل انعطاف می‌‌ریزند و معتقدند که باید فلان مقدار ساعت، آن هم در هر ساعت، کار خاصی انجام داد، بعید است در اجرای این برنامه خشک و سنگین، موفقیتی حاصل نمایند.
راه‌های کسب موفقیت
خوب است که انسان برای کسب مهارت، به چند نکته توجه کند:
* به خداوند متعال تکیه کند و از ارواح مطهر حضرت معصومین(ع) و وجود مقدس امام زمان(عج) کمک بخواهد.
* علایق خود را بشناسد. واقعاً با خودش خلوت کند، ببیند در چه زمینه‌ای می‌تواند کار کند و چه مهارت‌هایی مورد علاقۀ اوست. اگر کاری مورد علاقۀ انسان نباشد، در آن کار پیشرفت نخواهد داشت.
* توان و استعداد خود را نظر بگیرد و بیش از حد، توقع نداشته باشد؛ به طور مثال، انسان در ابتدا هیچ گاه نمی‌تواند وزنۀ 200 کیلوگرمی را بردارد. باید با تمرین و ممارست از وزنۀ کم شروع کند و به تدریج، وزن آن را بالا ببرد.
* از مراتب پایین و کم شروع کند. هر وقت توانست مهارت در پایین‌ترین درجه را به دست آورد، اعتماد به نفس او بیشتر می‌شود و به مرور رشد و پیشرفت می‌کند. اما اگر کار، فوق توان او باشد، با شکست مواجه و نا امید می‌شود.
* از شکست‌ها نهراسد. اگر کاری موفق نشد، موانع پیشرفت، اهداف خود و توان خود را در نظر بگیرد و دوباره شروع کند.
* انگیزه و هدف را درون خود تقویت کند، محاسن مهارت را در نظر بگیرد و منافعی که به دست آوردن آن مهارت برای او در پی داشت، مورد توجه قرار دهد؛ تا بتواند سختی‌ها و مشکلات را تحمل کند.
برای به دست آوردن هدفی بالا، مجاهده و تلاش لازم است. در نظر داشتن محاسن مهارت‌ها، انگیزه را در انسان تقویت نموده و برای رسیدن به هدف یاری می‌کند./971/پ201/ن