تعالیم عرفانی امام سجاد در صحیفه سجادیه

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «تعالیم عرفانی امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه» پژوهشی از «آقای محمد لطیفی»  به بررسی و ارائه صحیفه سجادیه به عنوان یک نمونه والای عرفانی اهتمام ورزیده است.

بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:

چکیده:

این رساله با موضوع تعالیم عرفانی امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه، به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که آیا صحیفه سجادیه به عنوان یک کتاب دعا دربردارنده تعالیم عرفانی است؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، نمونه این تعالیم چیست؟ همچنین پس از تطبیق و مقایسه برخی از شاخص ترین این تعالیم با آموزه های عرفان مصطلح چه نسبتی میان این دو قابل تصویر است؟

فصل اول به صورت گذرا به سیر تکون و پیدایش حرکت عرفانی در اسلام پرداخته و به طور ویژه از امام سجاد (ع) و جایگاه آن حضرت نزد برخی پیشگامان تصوف و تصانیف صوفی، مباحثی در باب صحیفه سجادیه و علل عدم رواج آن در میان اهل سنت و متصوفه و در نهایت ویژگی‌های آن در بیان معارف بحث می‌کند. فصل دوم رساله (فصل تعالیم نظری)، توحید و بخشی از مهم‌ترین آموزه‌های مربوط به آن چون نفی حد، نفی تعدد، نفی وصف، نفی تجسیم، نفی تحیز، اسماء الهی، اسم مستأثر و اسم اعظم را در صحیفه سجادیه بررسی شده است. در فصل پایانی که فصل تعالیم عملی است، هفت آموزه عرفانی مهم و مشهور توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا (مقامات هفت‌گانه) پس از مفهوم شناسی، به همراه ریز موضوعات مربوط به آن‌ها از صحیفه سجادیه استخراج و ضمن مقایسه و تطبیق با روایات و کلمات مشایخ عرفان مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرند. این رساله در موارد گوناگون به نوعی شباهت و انسجام در کلیات و جزئیات نظری و عملی میان معارف صحیفه سجادیه و آموزه‌های مصطلح عرفانی دست یافته است.

ضرورت تحقیق :

هجوم عرفان‌های وارداتی متعدد و فعال شدن برخی کانون‌های داخلی مدعی عرفان و تصوف در سال‌های اخیر و به سودای جایگزینی برای دین و معرفت وحیانی امری دغدغه برانگیز است که علاوه بر تلاش‌های فرهنگی، نیازمند مباحث علمی و پاسخگویی منطقی است. نیاز به دریافت‌ها و تجربیات آرام بخش دینی و معرفتی امری است که بشر مضطرب امروز بیش از هر زمان دیگری به آن محتاج است و اگر این نیاز به صورت صحیح برآورده نشود سبب ایجاد نوعی خلاء و در نتیجه گرایش به معنویت‌های کاذب و بدلی خواهد بود. یکی از بهترین روش‌ها برای ارائه نمونه‌های صحیح از عرفان اسلامی و قابل استفاده برای همه اقشار، پرداختن به ادعیه مأثوره از اهل بیت (ع) است که گنجینه بی پایان معارف به شمار می‌رود. در میان مجموعه دعاهای موجود از خاندان عصمت (ع) صحیفه سجادیه از جایگاه و منزلت ویژه‌ای برخوردار و از دیر باز مورد توجه اهل مناجات و معرفت و خلوت بوده است. در واقع اگر پژوهشگری قصد داشته باشد از میراث جامع و با عظمت اهل بیت (ع) نظام و مکتب عرفانی اسخراج نماید بی گمان از این صحیفه ارجمند و شروح آن بی نیاز نیست.

دست یابی به آموزه‌های عرفانی صحیفه سجادیه همچنین می‌تواند به منزله یافتن معیار و محکی برای سنجشش تعالیم فراوان و گوناگون عرفانی در میراث ارزشمند محققین از متصوفه و عرفا باشد و راه را برای استفاده بهتر و امن‌تر از آثار فاخر بزرگان فراهم سازد. 

اهداف تحقیق :

این رساله درصدد نفی یا رد تعالیم متصوفه نیست بلکه هدف آن ارائه نمونه‌هایی برابر یا برتر، از آموزه‌های عرفانی است که صحیفه سجادیه در قالب دعا به آن پرداخته است. همچنین به دنبال ارائه یک نظام و سیستم عرفانی مستقل از صحیفه نبوده اگر چه دغدغه آن را داشته است و امیدوار است با ترغیب پژوهشگران علاقه‌مند به این حوزه، این مهم روزی تحقق یابد.

ویژگی‌های صحیفه سجادیه در بیان معارف عرفانی :

1- زبان دعا:دعا به مثابه یک اصل و ارزش قرآنی در روایات خاصه به عنوان (مخ العباده) مطرح شده است.

2- توحید محوری: در واقع داعی در این صفحه در مقام شمارش و رفع حاجات و نیازهای گوناگون و فراوان، خدای تعالی را با اسماء متناسب با آن حاجات می‌خواند.

3- آمیختگی نظر و عمل :گرایش و تاکید بر عمل در کنار بیان معارف نظری از اموری است که در صحیفه سجادیه آن چنان به آن پرداخته شده که گاه گمان می‌رود طرح مباحث تئوریک در باب توحید و معاد و رابطه انسان و خداوند صرفاً به سودای معرفت سازی در جهت اقامه تکالیف و فرائض صورت می‌پذیرد.

4- فیض عام و خاص :صحیفه سجادیه مانند قرآن و روایات در عین حمل معارف عمیق، زبانی ساده و قابل فهم دارد و قابلیت بهره دهی به عموم طبقات در آن موجود است.

تعالیم عرفان نظری در صحیفه سجادیه:

به عنوان ماحصل این فصل باید گفت مبحث توحید در صحیفه سجادیه ضمن شش آموزه اساسی نفی حد، نفی وصف، نفی عدد، نفی تحیز، نفی ترکیب و تجسم ارائه شده است و به یک تعبیر تمامی این آموزه‌ها بر ستون آموزه نخست یعنی نفی حد بنا گردیده است. نکته دیگر به کارگیری فراوان اسماء و صفات الهی در خلال ادعیه گوناگون صحیفه است که این پژوهش را به شمارش و احصاء این اسماء و تطبیق و مقایسه آن‌ها با اسماء الهی احصاء شده در قرآن و روایات واداشته است. مهم‌ترین نتیجه این تطبیق توقیفی نبودن اسماء الهی در صحیفه همانند قرآن و احادیث است.

تعالیم عرفان عملی در صحیفه سجادیه :

که در این فصل به این مباحث پرداخته شده است:

1- توبه  

2- ورع  

3- زهد  

4- فقر  

5- صبر  

6- توکل  

7- رضا

جمع بندی:

در مقام جمع بندی می‌توان گفت تمام آموزه‌های عرفانی و اخلاقی صحیفه سجادیه قابل جمع در یک آموزه است و آن نگرش مثبت و خوش بینی نسبت به خداوند تعالی و آفرینش است. زندگی مادی هیچ گاه از گرفتاری‌ها، مشکلات و ناکامی‌ها خالی نبوده و اساساً ماده از آن حیث که ماده است قرین نقصان و کمبود است. صحیفه سجادیه شفا خانه متنوعی است که در آن برای انواع دردها و زخم‌ها دارو و مرهم وجود دارد. این صحیفه مقدس در صدد است از انسانی که حقیقت او ضعف و عجز و فقر و اضطراب است در برابر ناگواری‌های همیشه دهر موجودی مقاوم و راضی ساخته و در کشاکش رنج‌ها نیروهای بالقوه او را به فعلیت برساند. صحیفه با زبان دعا این همه را در مسیر فقر و عرض نیاز به درگاه صمد مطلق و اعتماد و استناد به علم و قدرت تام او جهت می‌دهد و بر آن است که انسان را از تکیه و اعتماد بر هر چه غیر حق است جدا سازد.

شایان ذکر است، پایان‌نامه «تعالیم عرفانی امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه» پژوهش پایانی «آقای محمد لطیفی»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب است که در سال 1390 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «دکتر محمد تقی فعالی» است. /9193/پ201/ن