دیدگاه زیدیه در قبال صحابه تا قرن هفتم
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «دیدگاه زیدیه در قبال صحابه تا قرن هفتم» پژوهشی از «آقای مهدی ابراهیم زاده مقدم» به بررسی عدالت صحابه و عملکرد آنان از دیدگاه زیدیان در طول تاریخ اهتمام ورزیده است.
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:
چکیده:
جایگاه صحابه پیامبر همواره مورد مناقشه مذاهب مختلف بوده است. اکثریت قریب به اتفاق اهل سنت جایگاه بسیار والایی برای آن‌ها قرار داده‌اند، به طوری که حتی خطاهای آنان را نادیده گرفته و نوعی مصونیت دینی برای صحابه قائل شده و در اصطلاح به «نظریه عدالت صحابه» اعتقاد پیدا کرده‌اند. در مقابل، شیعیان امامی عملکرد صحابه را ملاک قضاوت و ارزیابی آنان قرار داده و معتقدند بین صحابه و دیگر مسلمانان از این جهت تفاوتی وجود ندارد. در این میان دیدگاه زیدیه به عنوان یکی از شاخصه‌های تشیع مورد اختلاف محققین و پژوهشگران قرار گرفته است. با مراجعه به منابع و بررسی آراء و نظرات ائمه و بزرگان زیدیه در می‌یابیم که آنان راه اعتدال را در پیش گرفته و صحابه پیامبر را با توجه به عملکردشان به گروه‌های مختلف تقسیم نموده‌اند. جریان غالب زیدیه همچون امامیه، صحابه راستین پیامبر را مورد تکریم قرار داده و هیچ گونه اهانت به آنان را جایز نمی‌دانند، اما آن دسته از صحابه‌ای را که از مسیر حق منحرف گشته و برخلاف کتاب و سنت عمل نموده‌اند مورد تخطئه و شایسته ملامت و احکام مترتب به اعمالشان قرار داده‌اند. در مورد خلفا هم که پس از پیامبر با نادیده گرفتن دستورات ایشان و انکار فضل و حق امیرالمؤمنین مقام خلافت را غصب نموده و ظلم و ستم بر اهل بیت (ع) روا داشته‌اند همین مواضع را اتخاذ کرده‌اند. برخلاف مشهور، جریان غالب زیدیه هیچ گاه نسبت به خلفای پیش گرفته بر امام علی حسن ظن نداشته و قائل به «ترضیه» نمی‌باشند. اگر کسانی هم در میان زیدیه قائل به «ترضیه» شده‌اند از جریان اصیل زیدیه پذیرفته نشده و تحت تأثیر افکار اهل سنت و جریانهایی همچون معتزله و...قرار داشته‌اند.
اهمیت تحقیق:
اهمیت این بررسی از آنجا ناشی می‌شود که :
1- زیدیان مدت زیادی در عراق و حجاز و شمال ایران و همچنین از دیر باز تا کنون در یمن حضوری موثر و چشمگیر داشته‌اند و امامان و دانشمندان آن‌ها در علوم مختلف اسلامی به نظریه پردازی پرداخته و کتب مهمی تألیف نموده‌اند که مورد اهتمام و مراجعه عالمان و پژوهشگران اسلامی است. زیدیان امروزه هم در یمن به عنوان جمعیتی قابل توجه و مهم به فعالیت‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی خود ادامه داده و خصوصاً در سال‌های اخیر در جهان اسلام و منطقه مهم خاورمیانه در قامت یک مذهب اسلامی تأثیر گذار و خبرساز ظاهر گشته‌اند.
2- همان طور که قبلاً هم گفته شد دیدگاه زیدیان به عنوان یکی از مهم‌ترین شاخه‌های مذهب تشیع در مورد صحابه پیامبر گرامی اسلام (ص) همواره مورد اختلاف و بحث و جدل بوده و هر یک از دو تفکر موجود در این موضوع سعی در الحاق دیدگاه آنان به خود را داشته‌اند.
فرضیه‌ها:
1- اغلب امامان و بزرگان زیدی عملکرد و مواضع صحابه را ملاک قضاوت و ارزیابی قرار داده لذا هرگاه صحابه از مسیر حق و کتاب و سنت منحرف شده‌اند از طرف زیدیان مورد انتقاد قرار گرفته‌اند یعنی آنان همچون امامیه باب انتقاد به صحابه را در صورت تخلف از کتاب و سنت باز دانسته و «نظریه عدالت صحابه» را مردود می‌دانند.
2- علی رغم نوعی وحدت دیدگاه در جریان غالب زیدیه، در طول تاریخ همه زیدیان دیدگاه واحدی در مورد صحابه نداشته‌اند و در میان آن‌ها جریان‌های مختلفی ظهور پیدا کرده است.
3- دیدگاه زیدیان در خصوص صحابه در طول تاریخ دست خوش تغییر و تحولاتی بوده است.
تعریف زیدیه:
زیدیه به شاخه‌ای از مذهب تشیع گفته می‌شود که به امامت زید بن علی بن الحسین اعتقاد دارند. آن‌ها با این اعتقاد خود را از امامیه و شیعیان جدا نمودند.
فرقه‌های زیدیه:
پس از شهادت زید بن علی بن الحسین برخی از عالمان زیدی به طرح مسائل کلامی و اعتقادی پرداختند که بین آن‌ها اختلاف نظرهایی یافت می‌شد و همین باعث به وجود آمدن انشعاباتی در زیدیه گردید. البته باید توجه داشت که آنان در اصول مانند توحید و عدل و نفی تشبیه و تجسیم و...تا حدود زیادی اتفاق نظر داشتند و اختلاف نظرها بیشتر در مسأله امامت و رهبری جامعه اسلامی بود. تاریخ نگاران و ملل و نحل نویسان بیشتر زیدیه را به سه فرقه تقسیم نموده‌اند:
1- جارودیه
2- صالحیه یا بتریه
3- سلیمانیه
جایگاه صحابه نزد اهل سنت:
نظریه عدالت صحابه:
از اعتقادات اصولی و محوری اهل سنت، عقیده آنان به عدالت صحابه می‌باشد. بیشتر عالمان اهل سنت عدالت تمامی صحابه را ثابت و محرز می‌دانند. ابن عبدالبرمی گوید: عدالت تمامی صحابه ثابت و محرز است.
دلایل به وجود آمدن این نظریه:
1- بعضی از اقدامات خلیفه اول و دوم مانند فتوحات و...باعث شد که آنان در نزد مردم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شوند.
2- تعریف و تمجید قرآن در مورد بعضی از صحابه راستین و سپس سرایت دادن آن به همه صحابه.
3- دلایل سیاسی و اجتماعی: بعضی از خلفای اموی برای توجیه عملکرد نامشروع خود و پاسخ به معترضین احتمالی، این نظریه را رواج دادند و انتقاد به صحابه را ممنوع اعلام کردند.
تعریف صحابه از نظر زیدیه:
شیعیان زیدی مذهب در تعریف صحابه با شیعیان امامی و اثنی‌عشری اتفاق نظر دارند و معتقدند که صحابی کسی است که پیامبر (ص) را ملاقات نموده و به ایشان ایمان آورده است و مدت زمان طولانی همراه و ملازم ایشان بوده است. علاوه بر آن به شریعت و دستورات و خلقیات ایشان شناخت پیدا کرده و تا زمان مرگ بر آن‌ها استوار مانده است.
دیدگاه فرق نخستین زیدیه در مورد صحابه:
1- جارودیه: آن‌ها از ابوبکر و عمر برائت جسته و آن‌ها را تکفیر می‌نمایند و می‌گویند: آن دو اولین کسانی بودند که خود را بر علی (ع) مقدم داشته و حق ایشان را غصب نمودند در حالی که پیامبر، علی (ع) را امام آن‌ها و خلیفه بعد از خود قرار داده بود.
2- سلیمانیه: آن‌ها معتقدند که امامت ابوبکر و عمر صحیح و ثابت بوده و امت به حق و درستی در مورد آن اجتهاد نموده‌اند، و خطای آن‌ها چون از روی اجتهاد بوده موجب فسق نمی‌شود. سلیمانیه در مورد خلیفه سوم هم می‌گویند وی به خاطر اقداماتی که برخلاف کتاب و سنت انجام داد کافر می‌باشد و باید از وی برائت جست.
3- صالحیه و بتریه: آن‌ها خلافت ابوبکر و عمر را خطا نمی‌دانند و می‌گویند چون علی (ع) خودش از خلافت دست کشید به همین دلیل خلافت ابوبکر و عمر صحیح می‌باشد. آنان در مورد عثمان توقف نموده و اظهار نظر نکرده اند.
دیدگاه زید بن علی در مورد صحابه:
زید بن علی، صحابه‌ای را که امیرالمؤمنین (ع) را از حقشان منع نموده و مقام خلافت را غصب کردند، مورد ذم و نکوهش قرار داده و از آن‌ها برائت جسته است. ایشان افرادی از صحابه، که علی (ع) را تنها گذاشته و یا دچار تردید شده بودند را، افرادی معرفی می‌کند که در شناخت و پیروی از حق و حقیقت بصیرت نداشتند.
دیدگاه زید بن علی در مورد شیخین (خلیفه اول و دوم):
از زید بن علی حکایت شده، وی هر ظلمی را که از هشام به وی رسیده است را به شیخین (خلیفه اول و دوم) نسبت داده است. به این علت که آن دو نفر اولین کسانی بودند که در حق اهل بیت ظلم را بنیان نهادند و خود را بر ائمه (ع) مقدم داشتند. در برخی از منابع روایی نقل شده که شخصی نظر زید بن علی در مورد شیخین را پرسید زید در جواب گفت: من بر آن دو لعنت می‌فرستم.
امامان و بزرگان زیدیه بعد از زید بن علی:
1- محمد بن عبدالله معروف به نفس زکیه (م 145 ق)
2- یحیی بن عبدالله (م 175 ق)
3- قاسم بن ابراهیم رسی (م 246 ق)
4- یحیی بن حسین بن قاسم بن ابراهیم رسی امام هادی الی الحق (م 298 ق)
5- ناصر للحق حسن بن علی بن حسن {اطروش}(م 304 ق)
6- احمد بن موسی طبری (م 340 ق)
7- ابوالعباس احمد بن ابراهیم حسنی (م 353 ق)
8- منصور بالله قاسم بن علی عیانی (م 393 ق)
9- ابوالقاسم بستی (م 420 ق)
10- ابوهاشم حسن بن عبدالرحمن (م 433 ق)
11- ناصرالحسین هوسمی (م 472 ق)
12- حاکم جشمی (م 494 ق)
13- ابوالحسن علی بن عیسی (م 555 ق)
14- متوکل علی الله احمد بن سلیمان (م 566 ق)
15- منصور بالله عبدالله بن حمزه بن سلیمان (م 614 ق)
جمع بندی و خاتمه:
از مجموع آنچه که در مورد دیدگاه‌های زیدیه در قبال صحابه مورد بررسی قرار گرفت نتایج زیر حاصل می‌گردد:
1- زیدیه در تعریف صحابه با امامیه اشتراک نظر دارند و بر خلاف اکثریت اهل سنت تنها دیدار و ملاقات پیامبر را در تحقق صحابی بودن کافی نمی‌دانند.
2- زیدیه مانند امامیه با استناد به آیات و روایات تنها عملکرد و گفتار و رفتار و مواضع صحابه را ملاک قضاوت و ارزیابی آنان قرار داده و هیچ گاه لغزش‌های صحابه را نادیده نمی‌گیرند و زیدیان اصیل هیچ گاه قائل به {ترضیه} در مورد خلفا نمی‌باشند.
شایان ذکر است، پایان‌نامه «دیدگاه زیدیه در قبال صحابه تا قرن هفتم» پژوهش پایانی «مهدی ابراهیم زاده مقدم»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب قم است که در سال 1390 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «سید علی موسوی نژاد» و استاد مشاور آن «مصطفی سلطانی» است. /9193/پ201/ن