اقبال علمی حوزه به مطالعات اخلاقی چشمگیر است/ خانواده طلاب قانع‌ترین اقشار در معیشت هستند
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام مهدی علیزاده دارای دکتری رشته اخلاق اسلامی بوده که مؤسس و رییس مؤسسه آموزش عالی اخلاق و تربیت و مرکز اخلاق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در عرصه علم اخلاق است که ضمن تألیف مقالات مختلف، دارای سابقه تدریس در حوزه و دانشگاه نیز هست.
وی همچنین کتاب‌های مختلفی از قبیل «تفسیر کلامی عرفانی آیه نور»، «در انتظار ققنوس»، «نشانه‌های یار»، «مکاتب اخلاق اسلامی؛ جستاری در منابع، تاریخچه و متون»، «اخلاق کاربردی» و «بایسته‌های عرفان پژوهی» را نیز به رشته تحریر در آورده است.
آنچه در پیش‌رو می‌خوانید، حاصل گفت‌وگوی ما با استاد درباره وضعیت اخلاقی حوزه و طلاب است.
رسا ـ آیا وضعیت اهتمام فعلی حوزه به عرصه اخلاق رضایت بخش است؟
ارزیابی ما از میزان موفقیت حوزه‌های علمیه در اهداف اخلاقی و پژوهشی بر اساس شاخص است. اگر شاخص سخت‌گیرانه باشد، یک نوع ارزیابی و اگر آسان گرفته شود، ارزیابی به گونه دیگری خواهد بود. اگر نگاه آرمانی داشته باشیم به گونه‌ای دیگری نمره می‌دهیم، ولی اگر نگاه ما واقع گرایانه باشد، نمره دیگری می‌دهیم.
شکی نیست آنچه در ظرفیت معارف دین ما در نظام عبادی، اخلاقی و اعتقادی وجود دارد، به فعلیت نرسیده است؛ به همین دلیل جا برای رشد وجود دارد. نباید انسان مؤمن نگاه خود را محدود کند، بلکه باید افق نگاه بلند باشد. اگر فردی از امروز خود راضی باشد، آغاز نوعی درجا زدن خواهد بود که فرد انگیزه را برای تکامل خود از دست می‌دهد.
مسلما ما به وضعیتی که داریم نمی‌توانیم رضایت دهیم و آنچه در بلندی افق روحانیت تشیع و مکتب اهل‌بیت(ع) وجود دارد، به مراتب بیش از آن چیزی که ما به عنوان خروجی داریم. منتها اگر به محدودیت‌ها توجه کنیم و بخواهیم با مراکز علمی و فرهنگی داخل و خارج مقایسه کنیم، می‌توانیم به حوزه مقدسه شیعه امروز با محوریت حوزه علمیه قم نمره اخلاقی مناسبی دهیم.
به این معنا که عند المقایسه همچنان که انتظار می‌رود، تقوای الهی، خدا ترسی و موازین رعایت زندگی دینی در میان اقشار طلبه به وضوح پر رنگ‌تر از سایر اقشار است؛ منتها چون سطح توقع بالاست، کاستی‌ها در اذهان ما و دیگران بسیار بزرگ نمایی می‌شود.
بنابراین ما در عین حال نمی‌توانیم با نگاه به ایده‌آل‌ها از وضعیت فعلی خودمان رضایت کامل داشته باشیم و حتی دفاع کنیم که به اندازه کافی اهتمام داشتیم. ولی بحمدلله وضعیت اخلاق تقوایی، خدا ترسی و رعایت موازین شرعی در حوزه‌های علمیه از بسیاری از محافل و نسبت به اصناف دیگر بهتر است و نمی‌توانیم اعلام کنیم که وضعیت بحرانی داریم. ولی می‌توان گفت که کارهای نکرده زیادی وجود دارد.
البته ما مشکلی به نام شهرت گریزی در حوزه داریم که در چند سطح خود را بروز می‌دهد؛ نخست، برخی از اساتید حاضر نیستند در زمینه اخلاق مشهور شوند تا بتوان گفت: «فلانی پیشه درس اخلاق دارد. یعنی استاد اخلاق است.» در این زمینه افرادی را داریم که حاضر نیستند، به عنوان استاد اخلاق معرفی شوند. در حالی که بسیاری از این‌ها شایسته درس اخلاق گفتن هستند، ولی پرهیز دارند و این موضوع به ما آسیب می‌زند. یعنی به لحاظ فردی یک عقب نشینی اخلاقی است. همچنین وقتی بازتاب محیطی پیدا می‌کند، حوزه و نسل بعدی از آن بهره‌مند نمی‌شوند.
در یک سطح ضعیف‌تر نیز کسانی که در معرض انتخاب رشته اخلاق قرار می‌گیرند، می‌خواهند درس اخلاق بخوانند، ممکن است احساس کنند که هزینه زندگی برای آن‌ها بالا می‌رود. چون افراد او را متخصص اخلاق به شمار می‌‌آورند و از آن به بعد توقعات اطرافیان بالا می‌رود.
البته امام(ره) و دیگر بزرگان توصیه‌‌هایی را داشته‌اند که کم و بیش از آن غفلت شده است. برای نمونه ایشان تأکید داشتند که آقایان مدرسان باید پیش از درس چند دقیقه‌ای مباحث اخلاقی را بیان کنند. بر اساس اطلاعات بنده ظاهراً این قصه در سطوح مدارس و بالاتر جدی گرفته نشده و شاید تعداد کمی از مدرسان به این موضوع مقید باشند.
رسا ـ روند فعلی وضعیت اخلاقی طلاب نسبت به گذشته روند کاهشی بوده یا افزایشی؟ اگر کاهشی بوده دلیل چیست؟
این موضوع نیازمند نگاه محققانه و روش شناسی مناسبی برای کشف واقعیت و ترسیم وضعیت موجود است. با این مسائل باید علمی برخورد کرد، در حالی که در بیشتر موارد احساسی برخورد می‌شود و می‌گویند: «وضعیت فعلی بسیار از وضعیت قبل بدتر است.» نسبت به این موضوع باید قضاوت علمی داشت که در این صورت نیازمند معیار هستیم.
گاهی از برخی روحانیان شنیده می‌شود: «در آن زمان در مدارس علمیه و حجره‌ها اگر طلبه نماز شب نمی‌خواند، بسیار موضوع عجیبی بود و عذاب وجدان می‌گرفت. ولی اکنون در مدارس به آن گستردگی دیده نمی‌شود» شرایط قضاوت کردن در برخی از عرصه‌های اخلاق مقداری فراهم‌تر و برخی دیگر کمتر فراهم است.
خوب فرض کنیم اگر عنصر خلوص نیت را در نظر بگیریم، چه بسا ممکن است عده‌ای برای پرهیز از ریا امروز مخفیانه‌تر این کار را انجام می‌دهند، در حالی که در آن سال‌ها فرض ریا به شکل امروز مطرح نبوده است.
برای نمونه در حوزه اخلاق اجتماعی طلاب چگونه می‌توان قضاوت کرد؟ ممکن است در بحث اخلاق فردی گفته شود که به نظر می‌رسد ما اکنون نسبت به گذشته مقداری ریزش داشته‌ایم، ولی درباره اخلاق اجتماعی چنین قضاوتی می‌توان داشت؟ آیا در مواجه با مردم وضع ما نسبت به گذشته بدتر است.
رسا ـ البته استاد در حوزه اجتماعی نیز بیشتر تواضع علمای گذشته را بیان می‌کنند.
این موضوع در توده طلاب چگونه بوده است؟ علمای طراز اول برجسته می‌شوند و تاریخ نیز برای برجستگان نوشته می‌شود؛ ولی بسیاری از فضلا یا علمای سطح بعد به اندازه کافی دیده نمی‌شوند. تاریخ نگاران فرهنگ نمی‌بینند که بنویسند. آیا ما درباره گذشتگان تاریخ نگاری فرهنگی داشته‌ایم که بتوانیم بر اساس آن قضاوتی نیز داشته باشیم.
در قضاوت‌ها باید احتیاط علمی کرد. یعنی باید گزارشی‌های گذشته را با مشاهدات روشمند امروز مقایسه کنیم. وگرنه با درددل نمی‌توان قضاوت کرد. البته با درددل می‌توان در افراد تحریک ایجاد کرد، ولی برای قضاوت کافی نیست.
البته برخی از افراد تنها روحانیانی را می‌بینند که به سبب مناسبات اجتماعی و سیاسی در جایگاه بهتری هستند و می‌گویند: «روحانیت خُورد و بُرد.» ولی امروز می‌توان گفت که یکی از قانع‌ترین اقشار در زمینه اقتصاد خانواده طلاب هستند. اگر این طلاب را به قشر محدودی از روحانیت که دارای جایگاه اقتصادی بهتری هستند توسعه دهیم، مسلما قضاوت تغییر می‌کند.
ما نمی‌خواهیم از کسی دفاع کنیم؛ ولی وقتی درباره حوزه می‌خواهیم قضاوت کنیم، باید به جایگاه‌ها توجه کنیم. مرجعیت، مدرسان، روحانیان حکومتی و اساتید دانشگاه و عموم طلاب هر کدام جایگاه‌های ویژه خود و اقتضائات متفاوت خود را دارند.
رسا ـ اکنون شرایط اخلاقی دنیا روز به روز در حال پیچیده‌تر شدن هست؛ آیا حوزه و طلاب توانایی پاسخگویی به این پرسش‌ها را دارند؟ طرحی‌هایی انجام شده است؟
تدابیر، برنامه‌ها و طرح‌هایی در حال انجام است، ولی شدت و سرعت آن به اندازه کافی نیست. سرعت ما در مقابل شتاب تغییرات و عوامل تغییرساز متناسب نیست. یعنی سرعت ضربه‌ای که به سمت حوزه می‌آید، با آنچه حوزه سپر قرار می‌دهد، متناسب نیست. ما باید واکنش سریعی داشته باشیم که از نظر شدت، سرعت و تعداد این‌گونه نیست.
البته حوزه و مراجع نسبت به این آسیب‌ها غفلت ندارند، ولی آیا مکانیزم‌های حفاظتی برای حفظ کیان حوزه و شأنیت عالم ایجاد شده است؟ باید بگوییم خیر. در این زمینه نیازمند اهتمام بیشتری هستیم.
ما اکنون فقر ایده داریم که نیازمند فرهنگ سازی و گفتمان سازی هستیم. گفتمان سازی زمانی صورت می‌گیرد که یک ادبیاتی در سطحی رواج پیدا کرده و بر اذهان غلبه کند و این موضوع با چند تک صدا به جایی نمی‌رسد. وقتی در یک سطحی همه به آن توجه کنند، به گفتمان، عزم و مطالبه عمومی تبدیل می‌شود.
اگر همه مدرسان بزرگوار حوزه مقدار کوچکی از وقت‌شان را برای چاره اندیشی در این امور اختصاص دهند، این توجه و اهتمام کارساز می‌شود.
رسا ـ طرحی‌هایی که برای اجرایی شدن نزدیک هستند، چیست؟
درباره شبکه‌های اجتماعی کارهایی صورت گرفته است. این شبکه‌ها بر روی تمام اقشار جامعه تأثیر می‌گذارد و روحانیت به عنوان خرده جمعیت در این شرایط قرار دارد. البته طیف قابل توجهی از متشرعین به ویژه روحانیان توجه دارند که در کدام شبکه‌ها عضو می‌شوند. ولی به قدری سرعت و شتاب زیاد است که تیر و ترکش آن می‌خورد و تلفاتی می‌گیرد. نسبت به این موضوع توجه‌هایی صورت گرفته، ولی محدود است. برای نمونه در عرصه تبلیغ نوین برنامه‌ریزی شده است و به صورت تشکیلاتی فعالان تبلیغی شناسنامه‌دار شده‌اند تا مورد حمایت و نظارت قرار گیرند. یکی از محورهای نظارت، صیانت بخشی از آسیب‌های رفتاری، فکری و اخلاقی در حوزه ارتباطات شبکه‌های اجتماعی است.
برخی از مراکز حوزه نیز در این زمینه پایان‌‌نامه‌هایی را تصویب می‌کنند تا فردی نسبت به آسیب‌های این موضوع تحقیق و بررسی داشته باشد و این نشان می‌دهد که حوزه نسبت به این موضوع توجه دارد.
رسا ـ برخی معتقدند که با وجود فضاهای نوین تبلیغی، تأثیر روحانیت نسبت به گذشته کاهش پیدا کرده است، نظر شما چیست؟
طلبه باید با تأسی از رسول اکرم(ص) «طبیب دوار بطبه» باشد و این کار زمانی صورت می‌گیرد که طلبه مردمی به معنای واقعی باشد. دلش برای مردم بسوزد و برای رفع مشکلات مردم انگیزه و اشتیاق داشته باشد.
برای نمونه آیا والدینی که فرزندانشان در اردو به بیماری سختی مبتلا شده، می‌توانند آرام باشند و بگویند: «سرپرست و مسؤول اردو او را به درمانگاه می‌برد؟!» اگر بخواهیم جایگاه تبلیغی خودمان را بازیابی کنیم، سهم خودمان را از تأثیر در دیگران با وجود فضای تبلیغی جدید پیدا کنیم، باید بدانیم که چه چیزی را می‌سازیم و به مردم عرضه می‌کنیم.
مردم هنوز ارتباط زنده گفت‌وگو و شنود با فردی که به او اعتماد دارند را با مطالب بیان شده در فضای مجازی معاوضه نمیکنند؛ چون می‌دانند در فضای مجازی با هویت مجازی و شبه حقیقی چه اتفاقی رخ می‌دهد. به همین دلیل ارتباطی عمیقی که با فرد مورد اعتماد می‌گیرند را با مطالب این شبکه‌ها عوض نمیکنند.
البته زمانی این اتفاق رخ می‌دهد، یعنی مردم می‌توانند با طلبه ارتباط خوبی بگیرند که طلبه نیز خود را به مردم بباوراند. اگر این‌گونه باشد هیچ‌گاه جایگاه محراب و منبر اشغال نمی‌شود. اگر امروز در این زمینه‌ها برخی از شاخص‌ها خبرهای خوبی نمی‌دهند، چون یا نبودیم و یا نتوانستیم آن را بباورانیم. یعنی هنر ارتباط گیری را نداشتیم و در حدی که لازم است نتوانستیم آنچه هستیم را به دیگران بیان کنیم.
به عقیده بنده نباید میدان فضای تبلیغ چهره به چهره را به نفع حریف که فضاهای ارتباط نوین است، علیرغم اهمیت خاص خودشان، واگذار کنیم. بلکه باید بدانیم چگونه خود را بازسازی کنیم و به میدان ورود پیدا کنیم. مطمئن باشیم که هیچ عامل فرهنگی بدیلی نمی‌تواند این جایگاه را کم رنگ کند.
در فضای تبلیغ اخلاق یعنی دلسوزی کردن، مهربانی، تواضع و تقوی حتی از علمیت مهم‌تر است. مردم به دنبال گوش شنوا و قلب امین هستند تا بتوانند مشکلات خود را بیان کنند. اگر چنین بود، مردم حتی از ندانستن‌های موردی احکام یا پاسخ فلان سؤال تاریخی یا اعتقادی حاضرند اغماض کنند. طلبه نباید با دیگران برای نان خود ارتباط بگیرد.
در فضای تبلیغ اگر ارتباط خالص و دست دهنده باشد، حتی علمیت نیز فرعی می‌شود. البته منظور این نیست که فرد علمیت نداشته باشد. ارتباط روحانیت با اخلاق در فضای اعتماد سازی عمومی بیت الغزل سخنان ما است.
رسا ـ رهبری می‌فرمایند: «تهذیب نیازمند برنامه‌ریزی و فکر است.» آیا این نگاه در حوزه صورت گرفته است و کار جدیدی در زمینه تهذیب صورت می‌گیرد؟
حدود یک دهه است که حوزه خیز بلندی نسبت به اخلاق در زمینه علمی برداشته و از یک غفلت دراز مدت فاصله گرفته است. متوجه شده که اخلاق به عنوان یک دانش نیازمند کرسی، تعلیم، نظام آموزشی، رشته و برنامه درسی است.
در کنار این موضوع با فاصله مقداری بیشتر ولی امیدوار کننده، معاونت تهذیب حوزه نیز ورود خوبی به بسیاری از فضاها کرده و افراد صاحب فکر و متخصص را کنار هم جمع کرده است. این‌ها آغاز بسیار جدی نسبت به پس از یک وقفه دراز مدت است.
البته حوزه دهه 70 به مدرسان اخلاق نامی و فضای معنوی جبهه و جنگ متبرک بود. دهه هفتاد و سال‌هایی در دهه هشتاد ما در یک خلأ تدبیر و برنامه‌ریزی بودیم، ولی از اواخر دهه هشتاد به امروز این اتفاق رخ داده است.
در گذشته معاونت تهذیبی وجود نداشت، ولی اکنون تأسیس شد. برنامه‌های مختلفی همانند اردوهای تابستانی در زمینه اخلاق از سوی این معاونت برگزار می‌شود. در گذشته اردوی تهذیبی نداشتیم ولی اکنون داریم که با حضور اساتید مهذب و ارائه مسائل اخلاقی برگزار می‌شود. به تعبیر مقام معظم رهبری این‌ها رویش‌ها است.
البته روشن است که در کنار این امور اساساً سبک زندگی اخلاقی نیازمند توجه و اهتمام خاص آحاد طلاب و فضلا است. اخلاقی زیستن نیازمند دانش افزایی و مهارت افزایی و در کنار این دو نیازمند انگیزش کافی است. یعنی قبل از هر چیزی عطش و تشنگی لازم است که طلبه بودن و قوام روحانی بودن او به تعهد و تقید اخلاقی او است.
بدون رعایت اخلاق بندگی فردی و اجتماعی محال است رضایت حق تعالی و ولی عصر(عج) حاصل شود. پس از این‌ها باید به دنبال کسب دقائق و ظرائف آن بر آید و سیستم زندگی خود در درس خواندن و معاشرت‌ها، در خانه، خیابان و بر سر منبر را بر مدار ارایه یک چهره اخلاقی تنظیم کند.
برنامه‌های مفصل دیگری نیز صورت گرفته، ولی به سبب برخی مسائل شتاب آن کم و زیاد می‌شود. کمیته تربیت اخلاقی در معاونت تهذیب مدت‌ها است که شکل گرفته و خروجی آن انواع برنامه‌ریزی‌ها است.
رسا ـ جامعه امروزی نیازمند پاسخگویی به مسائل اخلاقی است، نهادهای مرتبط با حوزه در این زمینه چه کارهایی را انجام داده است؟
اقبال علمی حوزه ظرف چند سال اخیر به حوزه مطالعات اخلاقی بسیار چشگمیر بوده است. تا چند سال پیش هیچ رشته اخلاق و مرکز آموزش اخلاقی نداشتیم، ولی اکنون چندین رشته اخلاقی در حوزه داریم که طلاب در آن به تحصیل می‌پردازند.
همچنین نهادهای کاملاً حوزوی و دانشگاهی در جمع حوزه با اهداف و مخاطبان محض حوزوی نیز گام نخست پاسخگویی که کادر سازی و پژوهش است را انجام داده‌اند. در زمینه کادرسازی آموزش آغاز شد و سطح سه تخصصی اخلاق دو سال پیش نهایی شد و چندین دوره نیز برگزار شده است.
همچنین در سطح چهار بسته آموزشی، عناوین و سرفصل‌های آن با دو گرایش رو به اتمام است که گام بزرگی است؛ چون نهادهای حوزوی رشته‌هایی همانند اخلاق کاربردی و تربیت اخلاقی را برای نخستین بار طراحی کرده‌اند. این نشان از پیشگامی حوزه است. ما اکنون رشته تربیت اخلاقی و اخلاق کاربردی در مقطع کارشناسی ارشد به جز حوزه علمیه قم در جای دیگر در کشور نداریم.
به لحاظ پژوهشی نیز چندین نشریه علمی ـ پژوهشی و علمی ـ ترویجی در قم داریم. چندین مجموعه پژوهشی داریم که در دهه هفتاد وجود نداشت. البته جای ارزیابی کیفی در زمینه جذب دانشجو، تدوین پایان‌نامه‌ها و غیره وجود دارد.
حرکت دیگری به نام قطب‌های فکری فرهنگی در یکی از مراکز حوزه صورت گرفته که میز کارهای تخصصی چند ضلعی تشکیل داده‌اند. کار این میزکارها تنها آموزش، پژوهش و ترویج نیست، بلکه قرار است تمام ضلع‌های فرهنگی یک موضوع را مورد بررسی قرار دهند و یکی از کارهای آن تشکیل «کارگروه تخصصی اخلاق تبلیغ» بود که قرار است آموزش پودمانی، پژوهش میدانی و نظارت فرآیندی برای اخلاق سازمان‌های تبلیغی داشته باشد.
البته کشور در زمینه‌های عمل به ارزش‌های دینی در حیطه کشورداری به صورت یک ساختار دقیق دارای ضعف بنیادین است. برای نمونه مرکز تحقیقات فقهی مجلس حدود سه تا چهار سالی است که راه اندازی شد، در حالی که این موضوع باید در دهه نخست انقلاب شکل می‌گرفت.
باید خط انتقال ارزش‌های اسلامی را تعریف کنیم. یعنی بدانیم چگونه پاسخ‌های خود را به نحو مؤثر انتقال دهیم و ضمانت اجرایی بگیریم که در نهادها حاکمیتی اجرا شود. ما در این زمینه ضعف عمومی داریم. البته مقدمات در حال چیدن است، امیدواریم که به این سمت حرکت کنیم.
رسا ـ برای سطح عمومی طلاب آیا متون آموزشی در زمینه اخلاق تهیه شده است؟
این زمینه مورد غفلت نبوده است، ولی خروجی رضایت بخش نیست. یعنی برخی از نهادها زحماتی کشیده‌اند. معاونت پژوهش حوزه نیز کتاب «آداب بندگی» را تهیه کرده است. این نشان می‌دهد که بی‌مهری و غفلت صورت نگرفته است، ولی رضایت بخش نیست و باید اهتمام بیشتر باشد. باید آثار مختلفی برای سلیقه‌های مختلف داشته باشیم که ولی نداریم. در این موضوع باید تلاش کرد.
رسا ـ آیا تهیه دانشنامه‌ها و موسوعه‌های اخلاقی ضرورت دارد؟ در این زمینه کاری صورت گرفته است.
مسلما ضرورت دارد و شکی نیست. چون منابع اصلی ما قرآن و سنت هستند و تا حوزه پشتیبانی پژوهش را جدی نگیریم، چرخ دنده‌های پژوهش شتاب نمی‌گیرد که ابزار تحقیق نیز فرهنگ نویسی و موسوعه‌ها است. باید محصولاتی داشته باشیم که ذخایر خام معارف را از دل آیات و روایات استخراج کنند.
قرار است در حوزه قرآن، موسوعه «آرای اخلاقی مفسران» با در نظر گرفتن طیف قابل توجهی از تفاسیر شیعه و سنی در یکی از مراکز اخلاق و تربیت حوزه کار شود. درباره روایات نیز دارالحدیث کارهای ارزشمندی انجام داده است. بیشتر عناوین «میزان الحکمه» که از سوی دارالحدیث صورت گرفته، اخلاقی است تا فقهی.
مسلما تهیه دایرة المعارف گام بسیار مؤثری بوده و نیازمند یک تیم بزرگ است. به همین دلیل باید این کارها را مجموعه‌های بزرگ انجام دهند. مراکز بزرگی قرآن نیز باید به این کارها اهتمام داشته باشند./993/402/ر