نقش حوزه و آموزش و پرورش در تربیت معنوی مدیران/ خودباختگی عامل اصلی تجمل‌گرایی

اشاره: دین اسلام از روز ظهور خود همواره بر توجه به ساده زیستی تأکید داشته و به همین دلیل در روایات تجمل گرایی و تجمل پرستی از مسائلی است که به شدت مورد مذمت قرار گرفته است.

توجه به این مطلب زمانی جالب تر می شود که بدانیم دستور پرهیز از تجمل گرایی و خوی خود برتربینی در جایی است که فرد از راه حلال و نه حرام به دنبال ثروت اندوزی باشد؛ به همین دلیل اگر افرادی در جامعه اسلامی باشند که با فریب و دغل کاری به دنبال سرقت از اموال عمومی کشور باشند باید برخورد جدی و صریحی با آنها صورت بگیرد.

مسأله ای چندی پیش در کشور رخ داد که در پی آن تعدادی از فیش های حقوقی برخی مدیران و مسؤولان رتبه بالا کشور در شبکه های اجتماعی دست به دست شد که حکایت از برداشت های بی حد و حصر از بیت المال و انتقال آن به حساب های شخصی خودشان می کرد و باعث خشم و نفرت مردم نسبت به این جریان شد.

رهبر معظم انقلاب نیز دوم تیرماه در دیدار با رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت گفتند: موضوع حقوق‌های نجومی، در واقع هجوم به ارزش‌ها است اما همه بدانند که این موضوع از استثناها است و اکثر مدیران دستگاه‌ها، انسان‌های پاک‌دست هستند، اما همین تعداد کم نیز خیلی بد است و باید حتماً با آن برخورد شده و مشمول مرور زمان نشود.

با توجه به مسائل پیش آمده در کشور و با توجه به تأکید رهبر معظم انقلاب بر حل شدن این گونه مشکلات در کشور، حجت الاسلام والمسلمین محمدرضا صفایی بوشهری از استادان درس اخلاق حوزه علمیه در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا، به ابعاد و دلایل تجمل گرایی و زمینه های حل این معزل اشاره کرده است که متن این گفت‌وگو در ادامه به خوانندگان محترم رسا تقدیم می شود.

رسا – با عرض سلام و تشکر؛ به عنوان سؤال اول بفرمایید تجمل گرایی چه مفهمومی دارد و حدود آن چیست؟

اصل تجمل در ذات خود مشکلی ندارد چرا که از مقوله زیبایی و خودآرایی است؛ اما اگر همین تجمل از دایره عقل، منطق و شرع و عرف بگذرد امری مذموم و ناپسند است؛ چرا که تجمل پرستی مخالف با فطرت انسانی است و در مذمت و بدی آن مسؤول یا غیر مسؤول و مدیر تفاوتی ندارد.

گرایش به تجمل اگر به مرز اسراف و تبذیر نرسد امری مطلوب است به شرط آن که به حد پرستش نرسد؛ اما همین مسأله مباح وقتی در مورد یک فرد مسؤول مطرح می شود قضیه تفاوت می کند و جای دقت زیادی است، چراکه شخصیت اجتماعی یک انسان با فردی که در اجتماع نقشی ندارد و دیگران به او توجه چندانی ندارند تفاوت دارد.

در یک عالم مذهبی، یک مسؤول در امور سیاسی و در بین بزرگان ساده زیستی موضوعی ضروری و حیاتی است، چرا که بنابرروایات مدیر جامعه اسلامی باید به گونه ای باشد که فقرای جامعه با دیدن او احساس آرامش و آسایش پیدا کنند، ولی اگر عکس این قضیه پیش آمد تجمل منفی می شود.

ضرورت رعایت مرزهای شخصیتی

باید مرز شخصیتی رعایت شود؛ شاید یک مسؤول و یک روحانی و عالم مذهبی اموال زیاد اما حلال داشته باشد ولی مردم از آنها انتظار دارند ساده زیست و همرنگ با مردم جامعه باشند و با دیدن آن ها اذیت نشوند و رعایت این مسأله هم در خود آن مسؤول، هم خانواده و هم اطرافیان او ضروری است؛ عروس یکی از بزرگان حوزه در گذشته لباس فاخری پوشیده بود که این فرد بزرگ به او گفت درست است که لباس تو از حدود شرعی خارج نشده است ولی چشم مردم به ما است و شاید فردی با دیدن لباس گران قیمت تو ناراحت و آزرده شود که چنین چیزی اصلا پسندیده نیست.

رسا ـ شما ضرورت زندگی به دور از تجمل مدیران را چطور ارزیابی می کنید؟

به نظر می آید اگر یک مسؤول این موضوع را رعایت نکند حتما لطمه می بیند، بنابراین خوب است اهل علم، مسؤولان و خادمان و دیگر مدیران جامعه در هر لباسی هستند به دین و انقلاب احترام بگذارند و با تبعیت از ولایت فقیه بتوانند پاسدار خوبی برای خون شهیدانی باشند که همواره حفظ آن لازم و ضروری است.

حقوق های نجومی، حرکات و سکنات فخر فروشانه، استفاده از ماشین های گران قیمت، غذاهای آن چنانی و سفرهای خارجی بی دلیل که به دور از عقل بشری است باید از صفحه زندگی مردم و مسؤولان کنار برود، چراکه این اعمال در شأن هیچ شخصیتی نیست.

یک مدیر نباید بگوید من در جایگاهی هستم که نمی توانم حدود را رعایت کنم، چرا که دین توجیه پذیر نیست، این انقلاب باید حفظ شود و چشم امید مردم هم به شما مسؤولان است و آنها به شما نگاه می کنند.

بنابراین به امید خدا مسؤولان انتظامی و قضایی باید هرچه سریع تر به فرمایشات رهبری جامعه عمل پوشیده و بدون اغماض و تعارف حقوق مردم را از کسانی که اموالی را به ناحق برداشت کرده اند بازپس گیرند و در مورد صاحبان حقوق های نجومی بهترین تصمیم را اتخاذ کنند.

رسا – شما چه توصیه ای به مسؤولان دارید تا دچار این آسیب خطرناک نشوند؟

در مرحله نخست یک مسؤول باید بداند این امور دنیوی در حال گذر است و فردا شخص دیگری جای آن ها می نشیند؛ این مسؤولیت ها برای هیچ کس در قبر و قیامت باقی نمانده و اثر ندارد و تنها چیزی که از انسان باقی می ماند عمل او است، بنابراین همیشه در اول کار به آخرت و قیامت خود فکر کنند و ببینند آیا فروختن آخرت در برابر چند روز کوتاه دنیا ارزشی دارد یا نه.

همیشه باید فکر آخر را همان اول کرد، به همین دلیل همواره دعا می کنیم «اللهم اجعل عواقب أمورنا خیرا» و یا می گوییم خدا لحظه ای ما را به خودمان وامگذار؛ هر مسؤولی باید بداند کار دنیا بلعیدن است و هرکس هم که می خواهد گام در عرصه مدیریت بگذارد باید همواره با یک استاد اخلاق در ارتباط باشد تا بتواند نفس خود را کنترل کند و همیشه گفته ایم مایه رهایی از آسیب های دنیا یک چیز است؛ اخلاق...اخلاق...اخلاق!!!

در قبر از مسائل تجملی خبری نیست، همچنانکه خداوند در آیه 94 سوره انعام می فرماید: همه شما به تنهایی وارد قبر می شوید و همه چیز را پشت سر می گذارید و پیوند شما با دنیا به طور کلی قطع می شود «وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادي‏ کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ وَ ما نَري‏ مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ الَّذينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فيکُمْ شُرَکاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَکُمْ وَ ضَلَّ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ».

بنابه روایتی از پیامبر اسلام(ص) تنها چیزی که با انسان پس از مرگ همراه می شود، عمل است که اگر صالح باشد به نفع انسان و اگر معصیت باشد به ضرر شخص است، بنابراین وقتی انسان باید تنها به آن سوی دنیا برود و همه چیز از انسان گرفته می شود ارزشی ندارد که در دنیا حقوق مردم پایمال شود.

تقوا و اخلاص دو اصل ضروری در بین مدیران

توصیه دیگر من برای مسؤولان اخلاص و تقوا است که باید به عنوان یک اصل ذاتی درون زندگی مدیران و عالمان مذهبی و بزرگان سیاسی قرار داشته باشد؛ تا شخصی در این دنیا مجهز به سلاح تقوا و اخلاص نباشد راه خلاصی از مشکلات دنیا و آخرت را ندارد، نفس اماره آن ها را زمین گیر می کند، پول حرام وارد زندگی می شود و آمال و آرزوهای انسان خلاصه در مسائل مادی و دنیوی می شود.

به عقیده من مسؤولان جامعه ما باید نخستین جمله مناجات امیرمؤمنان(ع) را قاب کرده و بالای سر خود در اتاق کار خود قرار دهند، آن جا که حضرت می فرماید «اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُکَ الاْمانَ یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَلابَنُونَ اِلاّ مَنْ اَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلیمٍ»؛ در روز قیامت تنها چیزی که به درد انسان می خورد قلب سالم از گناه و معصیت است؛ تجمل پرستی، حق الله و حق الناس و هر آن چه حق شهدا و مسلمانان در آن است باعث خوف و ترس انسان در روز قیامت می‌شود.

قیمت واقعی هرکسی به چیزی است که به آن عشق می ورزد و نیک می داند؛ عشق و علاقه فردی قرآن و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه است؛ حال مایه تعجب است چگونه می شود انسان تجمل پرستی را نیکو بداند در حالی که در روایات ما این مسأله مذموم شمرده شده است؛ انسان باید در راهی قدم بردارد که مایه ارزش پیدا کردن او در دنیا و آخرت بشود و به او قیمت بدهد؛ بزرگی می گفت ما در این انقلاب وارد شدیم تا قیمت پیدا کنیم، بنابراین زندگی کردن به هر قیمتی و کسب درآمد از هر راهی هرچند حق مردم در آن باشد مسأله ای مذموم است.

بنده از مدیران خواهش می کنم اول بدانند مرگ برای همه است و هیچ کس در این دنیا باقی نمی ماند و دوم آن که هیچ کس را در روز قیامت به واسطه مسؤول بودنش در دنیا به بهشت نمی برند و اتفاقا کسانی که در دنیا مسؤولیتی بر عهده داشته اند در روز قیامت حساب و کتاب سخت تری خواهند داشت.

کسانی که در دنیا انسان های تجمل پرستی هستند حت از دنیا نمی روند و مرگ سختی در انتظار آن ها است؛ قافله جدای از معنویت و انسانیت به بهشت نمی رسد به همین دلیل امیرمؤمنان(ع) فرمود به ما اهل بیت(ع) ملحق شوید که ما قافله سعادت هستیم.

در این موضوع شاعری خیلی زیبا بیان می کند:

دامن کشان به مقصد پیری روانه ایم         هر دم خـــدنگ و تیر بــــــــلا را نشانه ایم

جای بسی فسوس که در وادی گناه        در خـــواب غفلتیــم و پشیمان چــرا نه ایم

طبل رحیل کوفت دلا کــــــــاروان عمر       ما همچنان به فکــر خور و خواب و خانه ایم

امروز زنده ایم در این جمع لاجــــــــرم       فردا بــه پیش پــیر و جوان چون فسانه ایم

از این شعر می توان به کلام امیرمؤمنان(ع) پی برد که فرمود: «هر نفس انسان او را یک قدم به مرگ نزدیک تر می کند» و از طرفی با توجه به آیات و روایات می دانیم هر انسانی در گرو عمل خویش است، بنابراین همه مدیران و مسؤولانی که گاهی در برداشت از بیت المال دچار اشتباه می شوند روز قیامت را به خاطر داشته باشند و بدانند قرآن می فرماید تمام گناهان کوچک و بزرگ انسان در روز قیامت حساب شده و در نامه اعمال ثبت می شود.

انسان در روز قیامت تعجب می کند چطور این قدر ریز و درشت اعمال نوشته شده است و پیامبر فرمود: روز قیامت از اموال شما سؤال می شود که آن را از چه راهی به دست آوردی و در چه راهی مصرف کردی»؛ روز قیامت مثل دنیا جای پارتی بازی نیست و در واقع بازرسی کل آن جا است.

امام مجتبی(ع) در روایتی نورانی خطاب به یکی از یاران خود به نام جناده فرمود: «بدان در اموالی که از راه حلال به دست می آوری حساب و کتاب است و در اموال حرام عقاب و عذاب الهی خدا است و در اموال شبهه ناک عتاب و سرزنش خواهی شد»؛ عقاب و عتاب های آخرت قابل مقایسه با دنیا نیست؛ روز قیامت فلان فردی که به نا حق اموال را از بیت المال برداشت کرده حاضر می کنند و می گویند چرا بیش از حق خود دریافت کردی؟ چرا بیت المال را تلف کردی؟ چرا حقوق مردم را ضایع کردی؟ چرا لگد به ولایت فقیه و انقلاب زدی؟ چرا پشت پا به دین خود زدی؟

رسا – به نظر شما عوامل تجمل پرستی در زندگی چیست؟

برای این مسأله می توان عللی را ذکر کرد که از جمله آن عدم شناخت و معرفت یک فرد به شخصیت الهی خود است، چرا که اگر انسان درون خود تأملی داشته باشد متوجه می شود هدف از خلقت انسان جمع آوری مال و ثروت اندوزی آن هم از هر راهی نبوده است بلکه انسان برای رسیدن به مقام عبودیت پای در این دنیا گذاشته است.

ضعف ایمان و تقوا را می توان علت دیگر این مسأله برشمرد و همانطور که بیان کردیم آیات و روایات زیادی درباره حساب و کتاب از اعمال به ویژه جمع آوری اموال در روز قیامت وجود دارد و یکی از چهار سؤال اصلی از انسان در روز قیامت سؤال از اموالی است که به دست آورده است، حال کسی که از ایمان و تقوای ضعیفی برخوردار باشد مسلما به این مسائل توجهی ندارد.

دنیا گرایی و دنیا پرستی، تزلزل شخصیت، عقده خودبزرگ بینی داشتن و چشم و هم چشمی از علل دیگر تجمل گرایی و تجمل پرستی است؛ بسیاری از انسان ها دین دار هستند ولی برای این که خود را از دیگران بالاتر نشان بدهند نمی توانند از مال اندوزی دست بردارند و عده ای هم چون در گذشته مورد ظلم و اذیت دیگران بوده اند امروز عقده خود بزرگ بینی دارند و می خواهند به هر طریقی خود را در چشم مردم انسانی بزرگ جلوه دهند.

برخی در گذشته زندگی خود مورد محرومیت قرار گرفته بودند و می خواهند محرومیت دوران کودکی و نوجوانی خود را با تجمل پرستی امروز جبران کنند؛ عامل دیگر در این مسأله تأثیر گرفتن از محیط و اطرافیان است؛ وقتی شخص با انسان هایی تجمل گرا رفت و آمد داشته باشد و از طرفی محیط کاری او مناسب برای این مسأله باشد روی به تجمل پرستی می آورد.

خودباختگی عامل تجمل گرایی

یکی دیگر از عوامل این موضوع خودباختگی است که با برخی از موارد قبل هم افق است به همین دلیل انسان قبل از هر مسؤولیتی لازم است استاد اخلاق ببیند و تحت آموزش های اخلاقی و تهذیب نفس قرار بگیرد؛ فردی که قبل آغاز به کار و در طول دوره مسؤولیت خود مشاوره اخلاقی داشته باشد بهتر می تواند از فردی که این ویژگی را ندارد کار کند.

علت دیگر این مسأله نا مطلوب را می توان فراموشی مرگ و آخرت دانست که توضیح آن بیان شد مرگ حتمی است و حساب و کتاب به ویژه برای افراد سرشناس واقع سخت است؛ پیشنهاد من این است که هریک از مدیران و مسؤولین و حتی همه مردم روزانه 10 تا 20 دقیقه به این موضوع فکر کنند که اگر من فردا از دنیا رفتم چه چیزی را می خواهم همراه خودم به دنیای دیگر ببرم.

دلیل دیگر این موضوع تربیت نادرست این شخص در دوران کودکی است؛ بنابراین والدین، مربیان، رسانه ها و مسؤولین باید از همین امروز دست به کار شوند و شیوه های زندگی درست را به کودکان آموزش دهند تا در آینده دچار این چنین مشکلاتی نشوند؛ علت بعدی برای تجمل گرایی را می توان توجیه های نادرست دانست همانند این که فرد می گوید وقتی دیگران این چنین زندگی می کنند چرا من مثل آنها نباشم که این هم عقیده اشتباه و خطرناکی است که باید اصلاح شود.

رسا ـ تجمل گرایی در بین مسؤولان چه پیامدهایی را به همراه دارد؟

الا بذکر الله تطمئن القلوب {رعد 28}

عمل به سخن خداوند و اهل بیت(ع) و امروز تبعیت از فرامین رهبری معظم مایه آرامش است و از آن طرف گناه و حرکات اشتباه مایه اضطراب و تشویش خاطر خود شخص و دیگران می شود؛ گناه که یکی از مصادیق آن همین حقوق های نجومی است دلمردگی و ضعف اعصاب را به همراه دارد.

آسایش و آرامش به حکم دین و عقل در ساده زیستی است؛ این گونه ناهنجاری ها در جامعه اسلامی هم به حقوق مردم آسیب می زند و هم مایه بدبینی به دین و انقلاب و دیگر مسؤولین می شود، بنابراین ایجاد اضطراب در بین مردم نوعی نقشه خطرناک از سوی دشمن است.

توصیه دوباره من به این کسانی که دچار اشتباه شده اند این است که برای بازگشت آرامش در بین مردم برگردند و توبه کنند و پول های بیت المال را به صورت کامل برگردانند، چرا که ما همیشه تابع سه چیز هستیم عمل به قرآن، عمل به سیره اهل بیت(ع) و تبعیت از ولایت فقیه که هر سه مورد این مسأله را تأیید می کنند.

مسؤولین کاری کنند که پس از پایان دوران مسؤولیت خود خاطره خوبی از آن ها در ذهن مردم باقی بماند؛ چشم مردم به دولتی ها است و این اعمال اشتباه جز بدبینی چیز دیگری را به همراه ندارد، بنابراین با همت و تلاش مضاعف باید زمینه برای جبران خطاهای پیش آمده فراهم شود.

رسا - تربیت معنوی مدیران نظام اسلامی بر عهده چه نهادهایی است؟ شما چه پیشنهادی در این زمینه دارید؟

از نهادهایی که می تواند در این مسأله تأثیرگذار باشند بدون شک حوزه علمیه و آموزش و پرورش است چرا که مسؤولان آینده کشور از دل این دو نهاد بزرگ خارج می شوند؛ حوزه ها از ابتدای ورود طلبه روی تهذیب اخلاق و تزکیه و اخلاص آن ها کار کند هرچند از نقش والدین، دانشگاه ها، مربیان و رسانه ها نیز در این مسأله نباید غافل بود.

از امروز باید برای مدیران 30 سال دیگر برنامه ریزی کنیم

بیشتر انسان ها تابع گذشته خود هستند و اگر از دوران کودکی تربیت افراد اسلامی و دینی باشد حتما مدیران سالم خواهیم داشت چرا که یک مدیر از آسمان نازل نمی شود بلکه از بین همین مردم انتخاب می شود که یا روحانی است و یا دانشگاهی؛ به عقیده من باید از همین امروز برای 30 سال آینده برنامه ریزی دقیقی صورت بگیرد و به عبارت دیگر از همین امروز برای 30 سال دیگر مسؤول پروری کنیم تا شاهد مشکلات این چنینی نباشیم.

امروز اغماض و گذشت از کسانی که از بیت المال برداشت های نابجا داشته اند جایی ندارد ولی می توان برای دیگر مدیران برنامه ریزی کرد، مسائل اخلاقی را گوشزد کرد و آسیب های تجمل پرستی را به آن ها نشان داد؛ از امروز باید یک مدیر خطرات هوای نفس، دنیاپرستی و شیطان را بفهمد.

باید قبل از این که یک مسؤول وارد دنیای کار بشود در دوره ضمن خدمت مسائل اخلاقی را آموزش ببیند تا تزکیه نفس در او نهادینه شود و او نیز اخلاق را به عنوان اصلی اساسی سرلوحه کار خود قرار دهد؛ توجه به اخلاق و استادان تزکیه نفس دستور روایات اسلامی است.

بدون اخلاق و تزکیه و تهذیب انسان در کام خطرات دنیا بلعیده می شود، چرا که دشمنان همیشه در کمین هستند تا انقلاب و دین را زمین بزنند؛ در مورد اخلاق بین مسؤولان باید کار ریشه ای بشود و به صورت قانون دربیاید و در مجلس تصویب بشود، بنابراین قبل از ریاست و در دوران ریاست باید همواره اساتید اخلاق با مسؤولان همراه باشند تا آن ها همواره خود را در محضر خدا ببینند.

رسا ـ تشکر می کنیم از فرصتی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید.

بنده هم از شما عزیزان و خبرگزاری رسا تشکر می کنم و برایتان آرزوی موفقیت دارم./1330/گ402/س

خبرنگار: داود جعفری