زیارت به مثابه یک نهاد

آیا زیارت، همین کردار و گفتار سطحی و ساده ای است که مردمان برای رفع حاجت، بهبود مریض یا حداکثر ارضای نیازهای معنوی خود انجام می دهند؟ یا اینکه زیارت حقیقی، فراتر از این اعمال ساده و ابتدایی است؟ به طور خلاصه زیارت یک نهاد است که رفتار و اندیشه های زائر را تنظیم می کند. برای توضیح مطلب، باید به تعریف نهاد بپردازیم.

نهاد چیست؟

نهاد واژه ای است که در رشته های مختلف علوم انسانی، معانی متفاوتی دارد، فرق است میان آنچه حقوق‌دانان از نهاد اراده می کنند، با آنچه به ذهن جامعه شناسان، فقیهان یا دانشمندان علوم سیاسی از شنیدن  این واژه خطور می کند. ولی به هر تقدیر، تمام این تعریف ها وجه مشترکی دارد که در نوشته حاضر برای ما مهم است.

نهاد، مجموعه ای از دانش ها و دستورات است که اندیشه و عمل انسان ها را در جوامع بشری تنظیم می کند.

این تعریف جامع، هم نهادهای جامعه شناسی مانند؛ «خانواده» و «قبیله» را در برمی گیرد، و هم نهادهای حقوقی مانند «نکاح»، «طلاق» و «مالکیت» را. همچنین در برگیرنده نهادهای اقتصادی مانند «تولید»، «توزیع» و «مبادله» نیز می‌باشد. برای مثال، نهاد حقوقی نکاح، مجموعه ای از مقررات است که رفتارهای انسان را درباره ازدواج و روابط زناشویی تنظیم می کند؛ این مجوعه دستورات در قوانین مدون هر کشور آمده است.

پس از این مقدمه، مهم است که بدانیم در فرهنگ شیعی، زیارت به مثابه یک نهاد است؛ یعنی زیارت مجموعه ای از دانش ها و تلویحا دستوراتی است که اندیشه و عمل زائر را در راستای هدفی متعالی تنظیم می کند؛ ولی متأسفانه این نهاد مانند بیشتر نهادهای فرهنگی و اخلاقی دچار تحریف شده است.

در نگاه عمومی شیعیان زیارت تنها تکریم و گرامیداشت مدفن پیشوایان معصوم است، زیارت عاشورا برای تبرک خوانده می شود و برگرد قبر مطهر امام رضا(ع) برای شفای بیماری های جسمی و آمرزش گناهان طواف می کنند و بدین گونه در نهاد پویا و ارزشمند زیارت، تحریفی اساسی پدید آمده است.

در میان زیارت های ائمه، زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) ویژگی خاصی دارد و اصرار و تأکید فراوانی بر مداومت به آن صورت گرفته است؛ پیشوایان معصوم ما شیعیان را به هر مناسبتی به زیارت حضرت امام حسین(ع) ترغیب کرده اند؛ روز عید سعید فطر، عید قربان، عرفه، شب های قدر و شب جمعه و اربعین زمان های مبارکی است که یکی از اعمال مستحب آن، زیارت امام حسین(ع) است، حتی در برخی از روایات اشاره شده که فضیلت زیارت امام حسین(ع) از زیارت خانه خدا هم بیشتر و بالاتر است.

زیارت امام حسین(ع)، نظام بخش معرفت، اخلاق و سیاست

با توجه به اینکه زیارت ائمه به ویژه زیارت امام حسین(ع) به عنوان یک نهاد مطرح است، تنظیم کننده بینش ها و رفتارهای زائر به شمار می آید، این زیارت به منزله مدرسه ای است که به تعلیم و تربیت شیعیان می پردازد، اینجا به عنوان نمونه به سه دسته از تعالیم این دانشگاه بزرگ اشاره می کنیم.

الف) امام شناسی

آموزه های بخش اول، معرفت و شناخت اهل بیت(ع) و امامان معصوم است؛ هرجا از زیارت ائمه اطهار سخن به میان آمده، به امام شناسی نیز اشاره شده است: «من زار الحسین علیه اسلام عارفا بحقه...».

چون زیارت مکتب شناخت امام معصوم و انسان کامل است، بهانه ای است برای اینکه بدانیم آنها چه کسانی بودند؟ چه کردند؟ چه گفتند؟ و زندگی و مرگ آنها چگونه بود؟ رفتار فردی، وضعیت اجتماعی، برخوردهای سیاسی و جایگاه علمی شان چه نمودهایی داشته است؟

برای نمونه، زیارت جامعه کبیره که از وجود مقدس امام هادی(ع) به ما رسیده، دائرة المعارف ارزشمند امام شناسی است؛ همچنین در زیارت عاشورا می خوانیم: «اللهم اجعل محیای محیا محمد و آل محمد و مماتی ممات محمد و آل محمد و اسئل الله الذی أکرمنی بمعرفتکم و معرفة أولیائکم...»؛ خدایا زندگی مرا مانند زندگی محمد و آل محمد و همچنین مرگ مرا چون مرگ ایشان قرار بده، از خدایی که مرا به واسطه معرفت آنها و معرفت دوستانش گرامی داشت، طلب می کنم...

پس زیارت به طور عام و زیارت عاشورا به طور خاص، به عنوان نهادی فرهنگی، اندیشه زائر را راجع به امام معصوم تنظیم می کند و او را از توهمات و خیال بافی های جاهلانه درباره مقام پیشوایان دین رهایی می بخشد.

ب) تربیت اخلاقی

آموزه های بخش دوم تعالیم اخلاقی است که باعث می شود زائر، رفتارهای اخلاقی خود را بر اساس آن نظام بخشد؛ در بخش های مختلف زیارت نامه ها، به ابعاد اخلاقی امام معصوم اشاره شده است، و تلویحا زائر را به آن زیبایی های روحی رهنمون می شود؛ زیارت به زائر متذکر می شود که اگر امام معصوم الگوی رفتاری تو است، باید به آرایه های اخلاقی او آراسته شوی.

همچنین وقتی زائر با توجه قلبی و ارادت باطنی به زیارت حضرت سیدالشهدا(ع)موفق می شود و به آن حضرت سلام می کند، خود را در مقابل وجود مقدسی می یابد که تمام استعدادهای روحی و اخلاقی اش به فعلیت رسیده است؛ پس خود را فرا روی یک جهان ایثار، اخلاص، بندگی، شجاعت، حلم، صبر و زهد مشاهده می کند؛ سلام به چنین شخصی زائر را در ابعاد گوناگون اخلاقی تربیت می کند.

اگر کسی مثلا به نجف اشرف برود و در مقابل یگانه مرد تاریخ، علی(ع) قرار بگیرد و آن همه فضیلت را مشاهده کند و تربیت نشود، در واقع به زیارت نرفته است.

ج) تربیت سیاسی

اگر چه عموما زیارت ائمه، به ویژه زیارت عاشورا زائر را از نظر باطنی و اخلاقی تربیت می کند، ولی در عین حال یک نهاد قدرتمند سیاسی نیز به شمار می آید؛ خط سرخ خاندان پیامبر، تا روز قیامت با نهاد زیارت زنده می ماند، در حقیقت شیعه همواره زائری فعال است.

در زیارت عاشورا می خوانیم: لعنت خدا تا قیامت بر کسانی که تو را کشتند و کسانی که برای کشتن تو همکاری کردند و همه کسانی که تا قیامت به این جنایت راضی باشند؛ «انی سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم لی یوم القیامة» من تا روز قیامت با کسی که با شما سرجنگ داشته باشد، در جنگم و با کسی که با شما در صلح و آشتی باشد، در صلح و آشتی به سر می برم.

آیا این نکته یک مرام سیاسی نیست؟ زائر می گوید من فقط بر یزید بن معاویه لعنت می فرستم و با او کینه و دشمنی دارم، بلکه یزید زمان خود را نیز می شناسم و با او در جنگ و ستیزم و با همه ستم ها زمان خود مقابله می کنم، حسین زمان خود را می شناسم و با حسینیان هم عصر، سر آشتی، دل بستگی و همراهی دارم.

چنین زیارتی که که در برگیرنده  ابعاد گوناگون رفتار زائر است، اگر با حضور قلب و توجه باطنی به مقام انسان کامل خوانده شود، به یقین سازنده و تربیت کننده بوده و انسان را به مقصد می رساند.

قال ابوعبدالله جعفر بن محمد الصادق(ع): «من زار الحسین علیه السلام عارفا بحقه کتب الله له ثواب ألف حجة مقبولة و ألف عمرة مقبولة و غفر له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخّر»؛ حضرت صادق(ع) فرمودند «هر کس حسین(ع) را با معرفت به حق و مقام و شأن او زیارت کند، خداوند ثواب هزار حج مقبول و هزار عمره مقبول را برای او می نویسد و گناهان قبل و بعد او را می آمرزد»./1330/ 203/ع

برگرفته از کتاب بوی سیب به قلم حجت الاسلام والمسلمین محمدجواد حاج علی اکبری