اسلام و مسیر توسعه اقتصادی و انسانی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی نقد و بررسی کتاب «اسلام و مسیر توسعه اقتصادی و انسانی» نوشته عباس میر آخور و حسین عسکری روز گذشته با گزارش مژگان غلامی و نقد حجج اسلام مجید رضایی و محمدرضا یوسفی در دانشگاه مفید قم برگزار شد.

در ابتدای این نشست مژگان غلامی در رابطه با اهمیت و ضرورت این بحث ابراز داشت: این کتاب به دنبال روشن کردن این موضوع است که اسلام دینی مبتنی بر قواعدی برای توسعه در تمام ابعاد زندگی است و این قواعد در قرآن و سیره نبوی آمده است.

وی با بیان این که الگوی این کتاب می تواند ملاکی برای ارزیابی توسعه و پیشرفت در جوامع اسلامی باشد، خاطرنشان کرد: در ابتدا این کتاب مفهوم توسعه در غرب را شرح داده اما رویکرد و تمرکز این کتاب بر روی قرآن به عنوان الگوی توسعه در اسلام است.

شکاف میان رویه عملی و آموزه های اصیل اسلام دلیل عقب ماندگی جوامع اسلامی است

کارشناس ارشد اقتصاد اسلامی به سه جنبه توسعه ترکیبی در اسلام اشاره کرد و گفت: در اسلام توسعه نفس، توسعه اجتماعی و توسعه فیزیکی و مادی در کنار هم و در عرض هم قرار دارد و این که ما امروز مشاهده می کنیم که جوامع اسلامی از نظر مادی و اجتماعی توسعه نیافته اند به خاطر این است که میان متون اصیل اسلامی و رویه عملی مسلمانان  شکاف ایجاد شده است.

وی با بیان این که ریشه توسعه در غرب به قرن 18 میلادی برمی گردد، ابراز داشت: هابز، هاچسن، آدام اسمیت، مالتوس، جان استوارت میل و انگلس از مهمترین نظریه پردازان غرب در مسیر توسعه هستند و در ابتدا برخی از اندیشمندان رویکر منفی نسبت به ذات انسان داشتند ولی به تدریج دیدگاه همکاری جویانه انسان تقویت می شود و به سمت توسعه از طریق همکاری انسان ها سوق داده می شود.

غلامی با بیان این که مفهوم مدرن توسعه از 1945 به بعد شکل گرفت، افزود: برخی از متفکران از جمله روزن اشتاین به مفهوم توسعه نیافتگی پرداخت و با این استدلال که جامعه به تنهایی قادر به تأمین سرمایه برای ایجاد زیرساخت های توسعه نیست دولت را موظف به ایجاد سرمایه برای توسعه می دانست.

وی توسعه غرب را به مثابه رفاه انسانی دانست و گفت: برخی از اقتصاددان های غربی به این نتیجه رسیدند که اقتصاد باید نهاد خاصی داشته باشد تا شکوفا شود و برترین نظریه پرداز در این زمینه محبوب الحق بود که معتقد بود در نهاد های اقتصادی انسان از غایت در توسعه که رفاه انسانی بود به ابزار توسعه تنزل می یابد.

این کارشناس اقتصاد اسلامی تصریح کرد: در غرب با ورود به بحث توسعه تمرکز بر مصرف شدت بیشتری گرفت که انباشت سرمایه و ثروت اندوزی را به دنبال داشت.

توسعه نفس، جامعه و زمین سه مؤلفه توسعه در اسلام

وی به مؤلفه های اصلی توسعه از دیدگاه اسلام پرداخت و گفت: ابعاد توسعه در اسلام در توسعه نفس که حرکت به سمت کمال انسانی است، توسعه فیزیکی که منابع و امکانات زمین را شامل می شود و توسعه انسان به صورت دسته جمعی که سعادت جامعه را در بر می گیرد تعریف می شود.

غلامی چهار مفهوم ولایت، کرامت، میثاق و خلافت در اسلام را مفاهیم بنیادین برای نظام قاعده محور اسلام برشمرد و گفت: این مفاهیم به کیفیت رابطه انسان با خود، خدا و دیگران می پردازد و اسلام برای آن مکانیزمی را تعریف کرده است.

وی به ابعاد توسعه غرب در مقایسه با توسعه در اسلام پرداخت و گفت: اسلام به مفاهیم بنیادین توسعه در غرب مانند کمیابی، عقلانیت، نقش دولت و نقش بازار به وضوح اشاره دارد و برای هر کدام قوانینی را وضع کرده است که در قرآن آیاتی بیان شده است و راهکار اسلام را بیان کرده است.

کارشناس ارشد اقتصاد با بیان این که ابعاد توسعه در اسلام بر عهده فرد، جامعه و دولت گذاشته شده است، گفت: اسلام قواعدی را در رابطه با مالکیت، کار، داد و ستد، قرارداد و پیمان، توزیع و باز توزیع دارد که بسیار دقیق است و هر فرد باید بر اساس قواعد اسلام به وظیفه خود عمل کند.

وی افزود: کشوری اسلامی است که پایبند به قواعد و ساختارهای اسلام در زمینه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است و با استفاده از پایبندی به این قواعد است که اسلامی بودن یک کشور تأیید می شود.

در ادامه حجت الاسلام مجید رضایی، عضو هیأت علمی دانشگاه مفید، در نقد کتاب « اسلام و مسید توسعه اقتصادی و انسانی»، اظهار داشت: عنوان کتاب نشان می دهد که نویسنده می خواهد در زمینه توسعه در جوامع اسلامی راهکار بدهد در حالی که اصول و قواعدی که در اسلام به عنوان جامعه آرمانی مطرح است بیان کرده است.

وی با بیان این که جامعه هدف و آرمانی اسلامی باید اصولی را داشته باشد، افزود: این که باید برای رسیدن به آن جامعه آرمانی بر روی کدام مؤلفه تأکید کرد و آیا تمام جوامع اسلامی باید از الگویی یکسان پیروی کنند یا خیر در توسعه و پیشرفت مطرح می شود که در این کتاب بیان نشده است.

حجت الاسلام رضایی با بیان این که آموزه هایی که اسلام در 1400 سال پیش در مسیر توسعه به ان اشاره کرده است، امروز تجربه انسان به تدریج آن را درک می کند، تصریح کرد: امروز در غرب به این نتیجه رسیده اند که نمی شود تنها به ابعاد مادی زندگی انسان توجه کرد بلکه باید برای توسعه ابعاد معنوی زندگی انسان هم مد نظر باشد.

فراموشی آموزه های معنوی، قرن 19 را در غرب به بدترین قرن بدل کرد

وی خاطرنشان کرد: حتی آدام اسمیت هم به همین نتیجه رسیده بود که باید علاوه بر مادیات بر معنویات هم توجه کرد ولی این بخش از بیانات او فراموش شد و به همین علت قرن 19 از حیث عدالت اجتماعی از بدترین قرن ها است زیرا بیکاری و فقر گسترده ای در اروپا حاکم می شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه مفید به ایراداتی ویرایشی و دستوری در این کتاب اشاره کرد و گفت: عدم عنوان بندی مناسب، استفاده نکردن از متن عربی آیات، ترجمه نا مناسب برخی منابع و عدم توضیح در رابطه با برخی عبارات مبهم از جمله ایرادات صوری و ویرایشی این کتاب محسوب می شود.

همچنین حجت الاسلام محمدرضا یوسفی، عضو هیأت علمی گروه اقتصاد دانشگاه مفید در جایگاه ناقد دوم این کتاب را ارزشمند دانست و گفت: این کتاب نکات خوبی در رابطه با الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت دارد که امروزه می تواند به درد ما بخورد و از آن استفاده کنیم.

اندیشه های درون زا و برون زا در اسلام

وی خاطرنشان کرد: ما در ادبیات خود در مباحث اندیشه ای تقسیم بندی هایی در اقتصاد اسلامی داریم که برخی از اندیشه ها درون زا هستند و یا این که ادبیات انقلاب اسلامی برون زا بوده است؛ منظور این است که اندیشه ها درون زا اندیشه هایی از که از نیازهای عملی جامعه بر نمی خیزد بلکه جنبه های هویتی دارد.

عضو هیأت علمی دانشگاه مفید افزود: این که در مقابل اندیشه های مارکسیستی و لیبرالیستی برخی از اندیشمندان مانند مرحوم صدر هویت اسلام را در خطر دیدند و به دنبال این بودند که هویت مستقل اسلامی را بشناسانند و از هویت اسلامی خود دفاع کنند اندیشه های درون زا است که از آن نگاه عملیاتی بر نمی آید.

وی اندیشه های برون زا را متناظر به نیازهای جامعه دانست و گفت: در اندیشه های برون زا باید بگوییم که بانکداری اسلام چطور است و مالیات ها را چگونه وضع می کنیم و نحوه اداره جامعه و اقتصاد از نگاه اسلام چگونه است و باید در صحنه عمل آن را اثبات کنیم.

حجت الاسلام یوسفی اظهار داشت: این کتاب مربوط به اندیشه های برون زای اسلام مطرح می شود و می گوید ما در دنیایی زندگی می کنیم که کشورهای مسلمان توسعه نیافته هستند و دچار معایبی هستند و خوف نویسنده این است که مبادا جنبه های عملی زندگی مسلمانان را به پای اسلام بنویسند.

وی با بیان این که این کتاب برای مخاطب غربی نوشته شده است، افزود: به همین دلیل نویسنده با این که از آیات و روایات زیادی استفاده کرده است سعی کرده منطق قابل قبول یک انسان غیر مسلمان را استفاده کند.

عضو هیأت علمی دانشگاه مفید خصوصیت دیگر این کتاب را نداشتن خط مذهبی دانست و افزود: مؤلف سعی کرده است که این کتاب را برای عموم مسلمانان بنویسد و روی همین مبنا قرآن و سیره نبوی را ملاک قرار داده است و از این جهت برای اهل تسنن هم قابل توجه و لذت بخش است.

وی در بیان نقد خود به این کتاب ابراز داشت: نویسنده این کتاب چون در غرب زندگی می کرده نگاهی به مسیحیت دارد و مباحث را ناظر به سؤالات مسیحیت مطرح کرده است؛ مثلا در تعریف ولایت به محبت و عشق اشاره می کند که در مسیحیت مطرح است و به خاطر اهمیت این بحث در مسیحیت آن را در این جا ذکر کرده است.

 حجت الاسلام یوسفی افزود: این که نویسنده در مباحث توسعه به دعا اشاره می کند و توبه را از مصادیق دعا می شمارد به این خاطر است که تفاوت اسلام و مسیحیت را بیان کند و بگوید که در اسلام انسان مستقیم با خدا ارتباط برقرار می کند و نیاز به واسطه کشیش ندارد.

وی با بیان این که نویسنده کتاب برای خود رسالت معرفی اسلام را قائل است، خاطرنشان کرد: این که نویسنده کتاب دغدغه هویتی دارد باعث می شود که کتاب از انسجام خارج شود و مطالب به صورت منسجم بیان نشود و در خلال هر بحثی از به تعریف آن و بیان ویژگی های اسلام می پردازد که بسیاری از جاها به تکرار و پراکنده گویی منجر می شود.

مفهوم ولایت از نگاه نویسنده کتاب

عضو هیأت علمی دانشگاه مفید به مفهوم ولایت و رهبری در این کتاب اشاره کرد و گفت: در این کتاب ولایت را به معنی پیوند و عشق به خدا مطرح می کند و حکومت کسانی که بیشتر به خدا نزدیک هستند را مشروع می داند بنابراین هر کس اوصافی که خدا مطرح می کند را دارا باشد شایسته رهبری خواهد بود.

وی افزود: نویسنده این کتاب در ادامه به مقبولیت حاکم در اسلام اشاره می کند و می گوید که ما دولتی را در اسلام قبول داریم که کارگزارانش به خدا نزدیک تر باشند و مردم هم آنها را انتخاب کنند و این دولت تا زمانی اعتبار دارد که از قواعد پیروی کند و ما تبعیت محض از کسی نداریم و برای این که پیروی از اسلام را برای حکومت تضمین کند مسأله امر به معروف و نهی از منکر را برای حاکمان مطرح می کند و پیامبر(ص) هم نسبت به عملکرد خود پاسخگویی را داشته اند.

برداشت ما از اسلام تابع فهم ما است

حجت الاسلام یوسفی با اشاره به نگاه پسینی نویسنده به اسلام اظهار داشت: نویسنده کتاب ناظر بر توسعه در غرب سعی کرده مفاهیم توسعه را در اسلام هم نشان دهد و مفاهیمی مانند حکمرانی خوب و حقوق مالکیت و تلائم خودخواهی و منافع عمومی در نظام دینی را بر اساس همین نگاه مطرح کرده است.

وی اظهار داشت: این نشان می دهد که برداشت های ما از اسلام یک برداشت بشری و ناقص است زیرا برداشت ما تابع فهم ما است و علیرغم این که اسلام دین کاملی است تا زمانی که این مباحث در جوامع بشری مطرح نشود ما در اسلام به سراغ آن نمی رویم و به آن توجه نخواهیم کرد.

عضو هیأت علمی دانشگاه مفید در پاسخ به این سؤال که نقش دولت در توسعه چیست، و آیا برای توسعه دولت حتما باید اسلامی باشد یا خیر، ابراز داشت: به عقیده نویسنده کتاب نقش دولت در توسعه در ایجاد زیر ساخت ها است و پیامبر(ص) به عنوان یک مدل آرمانی در صدر اسلام برای دولت و برای بازار زیر ساخت ها و بستر های حقوقی مناسب را ایجاد کرد.

وی افزود: اعتقاد نویسنده بر این است که یک اصول کلی از رفتار پیامبر(ص) قابل استخراج است که برای دولت مدرن هم قابل استفاده است مانند حقوق مالکیت و عدالت مبتنی بر عرضه و تقاضا که اصول کلی تنظیم بازار است.

حجت الاسلام یوسفی اظهار داشت: دولتی که پیامبر(ص) تشکیل داد در یک جامعه تکثرگرای مذهبی بود و نظام قضایی که تعریف شده بود در صورت بروز تخلف هر کس به فراخور مذهب خودش مجازات می شد ولی هنوز دنیای مدرن هم به این مرحله نرسیده اند و می تواند الگویی برای دنیای مدرن باشد که حقوق بشر را به زور به همه دنیا تحمیل نکنند./843/پ200/س