از کندوکاو در ژرفای وحی تا بازگشت به نصوص

به گزارش خبرگزاری رسا، محمد طالبی، متفکر و محقق برجسته جهان اسلام، دارای مدرک دکتری در رشته تاریخ، استاد و رییس سابق دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تونس بود که اردیبهشت‌ماه سال جاری پس از عمری تلاش در عرصه علوم و پژوهش، دارفانی را وداع گفت.

وی صاحب پژوهش‌ها و آثار متنوع و فراوانی در تاریخ اسلام (عصر میانه)، مسائل اسلامی معاصر و موضوع گفت‌وگوی اسلام و مسیحیت است.

عمده آثار محمد طالبی به زبان فرانسوی نگارش و برخی از این آثار، توسط مترجمین به عربی ترجمه شده است.

در منظر طالبی، تأویل ادبیات دینی نقطه عزیمت از سنت به میدان جامعه و حضور فعال دین در عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است.

تأویل و تفسیر در ادبیات دینی

تأویل در تعبیر عام  اصطلاحی است در مطالعات مربوط به فهم نصوص به معنای نوع خاصی برداشت از متن که به نحوی گاهی بر خلاف ظاهر متن جلوه می‌کند. قدما این واژه را با تفسیر قرآن مترادف و از این روی تمام آیات قرآن را دارای تأویل می‌دانستند. اما متأخرین آن را به معنای خلاف ظاهر دانسته، آیاتی خاص را دارای تأویل معرفی می‌کنند.

درباور پژوهشگران دینی همچون علامه طباطبایی، تأويل در ادبیات دینی، واقعيتى است كه مستند بيانات قرآن، اعم از حكم، حكمت يا موعظه قرار مى‌گيرد. تأويل از امور عينى است و فراتر از آن است كه قالب‌هاى الفاظ، آن را فرا گيرد.

خداوند، آن امور و حقايق عينى را فقط براى تقريب به اذهان ما به قيد الفاظ، كلمات و عبارات مقيّد نموده است. اين الفاظ، همانند مثل‌هايى هستند كه با آوردن آن‌ها انسان به معناى مورد نظر نزدیک مى‌شود و فرق آن با تفسیر آن است که تفسير، چهره از الفاظ مشكل بر می‌دارد.

فعالیت‌های پژوهشی

پژوهش‌های محمد طالبی دارای سه محور است: پژوهش‌های تاریخی تخصصی، ادبیات گفت‌‌وگوی دینی با سایر ادیان و طرح‌واره فکری وی در حوزه نواندیشی دینی.

نقطه عزیمت طرح‌واره فکری طالبی، موضوع تأویل نص دینی از نگره مقاصدی است که از مرز معنای لفظی فراتر رفته و تا ژرفای رویکرد وحی کندوکاو می‌کند. با این وجود نگاه تاریخی بازگشتی وی به نصوص دینی، اهمیت کار وی را مشخص و متمایز از سایرین قرار می‌دهد.

وی معتقد بود با تاریخ‌مندی بازگشتی به متون دینی، می‌توان تأویل نص دینی و مراد دین در عصر حاضر را کشف کرد. در حقیقت نگاه وی به متون دینی، تاریخی‌بودن تفاسیر آن بود و به اعتقاد وی با مطالعه سیر تاریخی نزول متن دین یعنی قرآن مراد متکلم را می‌توان برداشت کرد.

قرائت مقاصدی هرمنوتیک متن
وی قرائت مقاصدی هرمنوتیک نص را بر تحلیل رویکردی نص مبتنی می‌داند؛ چرا که معتقد است قرائت این نص در آن واحد تاریخی، انسانی و غایی است. وی براین باور است که اسلام برای همه زمان‌ها و مکان‌ها است و دین اسلام مخاطب خود را صاحب عقل خطاب کرده و این تخاطب همواره در بستر تاریخ فرود آمده  و از این منظر فهم متن جز با این نگاه ممکن نیست.

از مهم‌ترین آثار منتشرشده توسط این متفکر تونسی می‌توان به «أمة الوسط الإسلام وتحديات المعاصرة ؛ امت میانه؛ اسلام و مشکلات معاصر» و «الاسلام والحوار؛ اسلام و گفت‌وگو» اشاره کرد.

رسالت محمدی فراگفتمانی

طالبی بر این باور بود که تفاوتی اساسی میان شیوه خطاب در رسالت محمدی و دیگر رسالت های پیشین، وجود دارد؛ پیامبران گذشته در سطح مجموعه بشری معینی قرار می‌گیرند و خطابشان با گروه معینی از انسان‌هاست. اما قرآن در دوره نوگرایی و عصرگرایی آمده است. خطاب خدا تنها متوجه قریش، اعراب و یا قبیله‌ای خاص نیست بلکه متوجه همه انسان ها در همه عصرهاست. از اول تا آخر قرآن جز در موارد استثنایی نمی‌بینیم که خداوند اعراب را مخاطب قرار داده باشد، خطاب قرآن به انسان است: «یا ایها الانسان ...»، «یا ایهاالناس ...».

تخاطب اجتماعی اسلام

طالبی بر این نکته تأکید کرده که اجتماعی بودن تخاطب اسلام، نقطه عطف مهمی است که ما را از خطابی محدود به مجموعه ای اندک از انسان‌ها بیرون آورده و به حوزه خطاب به انسان وارد می‌کند.

وی رسالت تمدن اجتماعی اسلام را فرهنگ و دین در سطحی جهانی می‌دانست و بر این محور وارد گفت‌وگو با ادیان دیگر شد. طالبی همچنین در باب گفت‌وگوی اسلام با ادیان دیگر معتقد بود که این گفت‌وگو باید در راستای خلق فضای تفاهم شکل گرفته و از تعصب‌ورزی‌ها و برخوردها خارج شود. با این حال گفت‌وگو بین‌الادیانی به معنای فراموشی، سادگی و نابخردی ندانسته و آگاهی گسترده و بیداری در این فضا را مدنظر داشت.

محمد طالبی، تاریخ‌نگار و استاد برجسته تونسی بود که اردیبهشت‌ماه سال جاری در سن ۹۵ سالگی دعوت حق را لبیک گفت. وی در طول فعالیت علمی و آکادمیک خود، بر تفسیر و خوانش قرآن از خاستگاه علمی و عقلی نیز تأکید داشت. مرحوم طالبی از مؤسسان دانشگاه تونس و یکی از ستون‌های علم و اندیشه در تونس و جهان اسلام بود که صدها مقاله و تألیف علمی از خود برجای گذاشت که «لیطمئن قلبی» و «عیال الله» از جمله تألیفات وی بود./۹۹۴/ب۹۰۴/ف

محمد باعزم