از اولین چالش نظارت استصوابی تا رشد دو برابری حضور زنان

یکی از مهمترین رخدادهای اواخر دهه 60 در صحنه سیاسی کشور، انتخاب هاشمی رفسنجانی به ریاست جمهوری و خداحافظی وی از کرسی ریاست مجلس بود. این امر، تاثیرات بسیاری بر صف‌بندی‌های سیاسی گروه‌ها و جریان های سیاسی برجای گذاشت. عدم حضور هاشمی در مجلس، رقابت فراکسیون‌های چپ (اکثریت) و راست (اقلیت) مجلس سوم را در شرایط جدید کشور به خوبی نمایان ساخت. پیش از برگزاری انتخابات دوره چهارم، این دو جناح وارد رقابت و درگیری‌های حزبی و سیاسی شدیدی شدند؛ به طوری که مواضع جناح چپ در قبال دولت هاشمی رفسنجانی و مخالفت آنان با سیاست‌های دولت، نوعی نزدیکی اجباری را میان جناح راست و طیفی از وزیران همفکر هاشمی به وجود آورد؛ قرابتی که نتیجه آن در انتخابات مجلس چهارم نمایان گردید.

بنابر اعلام وزارت کشور، مقرر بود که انتخابات چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی در 21 فروردین 1371 برگزار شود اما گروه‌های سیاسی کشور تقریبا از یک سال قبل، فعالیت‌های خود را برای حضور در این انتخابات آغاز کرده بودند. در این دوره از انتخابات، یکی از اصلی‌ترین مسائل موجود، بحث نظارت استصوابی شورای نگهبان برای اولین بار بر انتخابات بود که با واکنش و موضع‌گیری‌های جناح چپ در مجلس سوم روبرو شد. آنان در سخنان پیش از دستور خود، این اقدام را حربه جناح مقابل برای مشروعیت دادن به برخوردهای خطی در راه احراز صلاحیت کاندیداهای مجلس می دانستند. از طرفی دیگر مجمع روحانیون مبارز به هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور، هم نامه‌ای نوشت که در صورت رد صلاحیت شدن کاندیداهایش، تصمیم نهایی را برای حضور در انتخابات خواهد گرفت. این خود نشان‌د‌هنده دو قطبی شدن فضای آن روزهای کشور است.

علی رغم اظهارنظرها و موضع گیری‌های موجود، براساس برنامه اعلامی وزارت کشور، ثبت نام از نامزدهای چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی در 21 اسفند 1370 صورت گرفت و اسامی نامزدهای تایید صلاحیت شده توسط شورای نگهبان اعلام شد. طبق اطلاعات موجود، 3243 نفر برای شرکت در انتخابات و رقابت بر سر 270 کرسی مجلس حایز صلاحیت شناخته شدند. روز پنجشنبه 13 فروردین همزمان با اعلام این اسامی، آیت‌الله جنتی از فقهای شورای نگهبان و سخنگوی وقت هیئت مرکزی نظارت بر انتخابات، طی مصاحبه ای اعلام کرد در بررسی های شورای نگهبان، صلاحیت 180 نفر از کسانی که توسط هیئت اجرایی وزارت کشور رد شده بودند، مجددا توسط شورای نگهبان احراز شده و تنها چهار نفر از تایید صلاحیت شدگان به وسیله هیئت‌های اجرایی در بررسی های شورای نگهبان رد صلاحیت شده‌اند.

در این میان، نکته اساسی موجود، رد صلاحیت تعدادی از نمایندگان دوره پیشین بود؛ چرا که بر طبق اسامی اعلام شده، مشخص شد 58 تن از نمایندگان دوره های پیشین مجلس رد صلاحیت شده اند. همچنین از میان نمایندگان مجلس سوم که پیش از این توسط هیئت‌های اجرایی رد صلاحیت شده بودند، هشت نفر توسط شورای نگهبان مجددا تایید صلاحیت شدند. این امر بار دیگر با واکنش جناح چپ همراه شد. از این رو پس از اعلام رسمی تایید صلاحیت شدگان، مصاحبه های اعتراض‌آمیز مختلفی از سوی افراد ردصلاحیت شده در روزنامه های جناح چپ به ویژه سلام و جهان اسلام به چاپ رسید. با وجود کشمکش‌های بسیار، جناح های سیاسی فهرست گروه ها و ائتلاف های خود را برای شرکت در انتخابات مشخص کردند.

جامعه روحانیت مبارز تهران به عنوان اصلی ترین گروه جناح راست از مدت ها قبل برای شرکت در انتخابات آماده شده بود و با توجه به شکست این جناح در انتخابات مجلس سوم، برای پیروزی در این انتخابات تلاش خود را مضاعف نمود. این جناح با شعار«پیروی از خط امام، اطاعت از رهبری و حمایت از هاشمی»، در حوزه انتخابیه تهران، فهرست خود را به شرح ذیل اعلام نمود:«موحدی کرمانی، علی اکبر ناطق نوری، محسن مجتهد شبستری، سید علی غیوری، سید علی اکبر حسینی، علی موحدی ساوجی، دری نجف آبادی، سید علی اکبر ابوترابی، سید رضا تقوی دامغانی، سید محمود دعایی، عباس شیبانی، حبیب الله عسگر اولادی، محمدرضا باهنر، سعید رجایی خراسانی، محمدجواد لاریجانی، سید علینقی خاموشی، سید مرتضی نبوی، سید محسن یحیوی، عباس پور تهرانی، سید هاشم رهبری، محمدکاظم سیفیان، سید شهاب الدین صدر، محمود صابر، مریم بهروزی، مرضیه وحید دستجردی، نفیسه فیاض بخش، منیره نوبخت، پروین سلیحی(لبافی نژاد)».

علاوه بر جامعه روحانیت مبارز تهران، گروه های نزدیک به این تشکل هم از فهرست فوق حمایت کردند. این احزاب و گروه ها که بعدها به گروه‌های همسو با جامعه روحانیت معروف شدند عبارت بودند از:«انجمن اسلامی بازار و اصناف تهران، انجمن اسلامی فرهنگیان، جمعیت موتلفه ی اسلامی، جامعه اسلامی مهندسین، جامعه ی زینب، جامعه ی وعاظ تهران، جامعه اسلامی دانشگاهیان، کانون انجمن اسلامی فارغ التحصیلان شبه قاره هند و ستاد هماهنگی انجمن اسلامی وزارتخانه ها و ادارت دولتی».

فهرست دیگری که در حوزه ی انتخابیه تهران وجود داشت، فهرست نامزدهای مورد حمایت خانه کارگر بود. خانه کارگر در اصل، شاخه ی کارگری حزب جمهوری اسلامی به شمار می رفت که پس از اعلام انحلال این حزب، به فعالیت خود ادامه داد. فهرست هفت نفره ی نامزدهای مورد حمایت این تشکل عبارت بودند از: «داود عسگری، علیرضا محجوب، محمدتقی علی حسینی، ابوالقاسم سرحدی زاده، احمد مشیریان، سهیلا جلودارزاده، محمد بخشعلی». از فهرست این تشکل، بیش از صد و پنجاه نهاد کارگری شامل انجمن های اسلامی کارخانه ها، شوراهای اسلامی کار و تعاونی های مصرف و مسکن واحدهای تولیدی، خدماتی و صنعتی استان تهران حمایت می کردند.

مجمع روحانیون مبارز نیز با اندکی تاخیر، با شعار «خط امام، ولایت فقیه، قانون اساسی و حل مشکلات اقتصادی در جهت حمایت از محرومان و مستضعفان» وارد عرصه انتخابات شد و اسامی 30 کاندیداهای پیشنهادی خود برای شهر تهران را منتشر کرد که سه تن از آنان به صورت مشترک در فهرست نامزدهای جامعه روحانیت نیز قرار داشتند. کاندیداهای این حزب عبارت بودند از:«مهدی کروبی، سید محمد موسوی خوئینی ها، محمدرضا توسلی، سید علی اکبر محتشمی، سید عبدالواحد موسوی لاری،  عیسی ولایی، محمد صدوقی، فخرالدین حجازی، سید محمود دعایی، مرتضی الویری، حسین مظفری نژاد، سید علی اکبر ابوترابی، سعید حجاریان، محمدحسن رحیمیان، عباس دوزدوزانی، مرتضی کتیرایی، ابوالقاسم سرحدی زاده، محمد سلامتی، نجفقلی حبیبی، محمدسعید تسلیمی، سید محمد صدر، شمس الدین وهابی، دکتر محسن رهامی، سید محمد اصغری، سید محسن یحیوی، علیرضا محجوب، گوهرالشریعه دسغیب، فاطمه کروبی، مرضیه حدیدچی(دباغ)، سهیلا جلودارزاده».

سرانجام پس از تبلیغات صورت گرفته از سوی کاندیداها و احزاب، انتخابات چهارمین دوره مجلس در 21 فروردین 1371 برگزار شد و نتایج این مرحله به طور کامل در 27 فروردین اعلام شد و انتخاب 135 نماینده، به مرحله دوم کشیده شد و مرحله دوم در روز جمعه 18 اردیبهشت برگزار شد و نتایج اولیه آن روز بعد و نتایج نهایی در 22 اردیبهشت اعلام شد و پس از آن، چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی در روز پنجشنبه 7 خرداد 1371 کار خود را آغاز کرد. در ترکیب مجلس چهارم شورای اسلامی، حدود 100 نفر از جناح راست، 40 نفر از جناح چپ و 100 نفر از مستقلین حضور داشتند که در طول زمان، اکثریت مستقل ها نیز به جناح راست متمایل شدند.

در این دوره، فراکسیون های چندانی در مجلس فعال نبودند. مهمترین و تاثیرگذارترین فراکسیون های فعال در مجلس، فراکسیون «مجمع ایثارگران» بود که نزدیک به جناح مستقل به شمار می آمد اما نمایندگان وابسته به دیگر جناح‌های عمده مجلس شورای اسلامی هم در آن مشارکت داشتند. علاوه بر این، فراکسیون های استانی(نمایندگان استان) نقش مهمتری یافته بودند. همچنین در اواخر این دوره از مجلس، مجمع نمایندگان ادوار مجلس شورای اسلامی نیز شکل گرفت.

در دوره چهارم مجموعا 274 نماینده به مجلس راه یافتند که 9 نفرشان را زنان تشکیل می دادند. مریم بهروزی، پروین سلیحی، منیره نوبخت، مرضیه وحید دستجردی و نفیسه فیاض بخش از حوزه انتخابیه تهران، اختر درخشنده از کرمانشاه، فخرالتاج امیرشقاقی و فاطمه همایون مقدم از تبریز و قدسیه سیدی علوی از مشهد بانوانی بودند که به این دوره از مجلس راه یافتند. برخلاف رشد دو برابری زنان نسبت به ادوار گذشته، رای آوری قشر روحانی در این دوره نسبت به ادوار گذشته با کاهش همراه بود؛ به طوری که در این دوره تنها 67 کرسی به نمایندگان روحانی تعلق گرفت.

همچنین در این دوره، تراکم سنی نمایندگان با 30/29 درصد در محدوده 35-39 سال قرار داشت و پس از آن بیشترین نمایندگان به ترتیب در گروه های سنی 40-44، 50-54 و 45-49 سال قرار داشتند. بیشترین نمایندگان این دوره دارای تحصیلات لیسانس و پس از آن، فوق لیسانس، تحصیلات خارج فقه و دکترا بودند. علاوه بر این، بیشترین رشته های تحصیلی شامل علوم دینی، فنی و مهندسی، علوم پزشکی و مدیریت بود و 24/46 درصد نمایندگان این دوره پیش از این در مشاغل سیاسی فعال بوده و مشاغل آموزشی، اداری و مالی و نظامی در رده های بعدی قرار داشت.

لازم به ذکر است که در دوره چهارم مجلس شورای اسلامی، 342 قانون به تصویب رسید که از میان آن می توان به مواردی چون قانون تشکیلات، وظایف و انتخاب شورا‌های اسلامی کشور و انتخاب شهرداران، قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران در دوران شیردهی، قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا، قانون ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره، قانون ممنوعیت تصدی بیش از یک شغل، قانون برنامه پنج ساله دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب، قانون ممنوعیت ادامه تحصیل کارگزاران کشور در ساعات اداری، قانون تهیه مسکن برای افراد کم درآمد، قانون تنظیم خانواده و جمعیت، قانون تأسیس استان اردبیل، قانون تغییر نام استان باختران به کرمانشاه، قانون اختیارات و وظایف رئیس قوّه قضائیه، قانون تشکیل صندوق رفاه دانشجویان،  قانون رسیدگی به تخلّفات اداری، قانون تشکیل سازمان پزشکی قانونی، قانون ادغام وزارتخانه‌های صنایع و صنایع سنگین و تشکیل وزارت صنایع، قانون ایجاد استان قم، قانون تشکیل سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران و تشکیل مرکز پژوهش های مجلس اشاره کرد.

منابع و ماخذ:

-سجادی پور، هادی(1388) دوره چهارم مجلس شورای اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی

-زارعی، علی، فوزی، یحیی(1400) بافت شناسی نمایندگان مجلس شورای اسلامی، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

-خواجه سروی، غلامرضا(1382) رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی

-کارنامه چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی(دوره چهارم)(1376)، تهران، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

-کیهان هوایی، 26/1/1371

-روزنامه جمهوری اسلامی، 16/1/1371