حجت‌الاسلام بختیاری:
گفتمان انقلابی حوزه نیازمند تحول در آموزش و رسانه‌های نوین است
پژوهشگر حوزه رسانه و فضای مجازی با تأکید بر اهمیت گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم، گفت: برای تقویت این گفتمان باید در ساختارهای آموزشی تحول ایجاد کرده و از ظرفیت رسانه‌های نوین برای نشر معارف دینی و ارتباط مؤثر با مردم استفاده کنیم.
اشاره: گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم صرفاً یک چارچوب نظری نیست بلکه نقشه راهی است برای حضور فعال و مؤثر حوزه در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و تمدنی. این گفتمان ریشه در آموزه‌های اصیل دینی دارد و بر مبنای آرمان‌های انقلاب اسلامی استوار است؛ اما استمرار و تعمیق آن در گرو بازنگری در ساختارهای آموزشی حوزه و بهره‌گیری هوشمندانه از ظرفیت‌های رسانه‌ای نوین است.
امروزه رسانه‌های اجتماعی و فضای مجازی به صحنه‌های اصلی روایت‌گری و تأثیرگذاری فرهنگی تبدیل شده‌اند. اگر حوزه علمیه نتواند در این میدان حضور مؤثر داشته باشد میدان روایت‌های دینی، اخلاقی و انقلابی به آسانی در اختیار جریان‌هایی قرار خواهد گرفت که بعضاً با ارزش‌های اسلامی زاویه دارند. از این رو ارتقای سطح سواد رسانه‌ای طلاب، توانمندسازی در زمینه تولید محتوای هدفمند و راه‌اندازی پلتفرم‌های بومی با رویکرد دینی از مهم‌ترین الزامات پیش‌روی حوزه برای تقویت گفتمان انقلابی است.
حوزه علمیه باید از نگاه سنتی به رسانه عبور کرده و آن را نه تهدید بلکه فرصت راهبردی برای نشر معارف دینی بداند. نقش‌آفرینی طلاب در عرصه رسانه می‌تواند هم گفتمان دینی را در جامعه عمق ببخشد و هم ارتباط مردم با حوزه را زنده و مؤثر نگه دارد. گفتمان انقلابی نیازمند حوزه‌ای خلاق، باانگیزه و در تعامل پویا با تحولات اجتماعی و فناورانه است؛ حوزه‌ای که نه تنها منفعل نیست بلکه جریان‌ساز و امیدآفرین باشد.
در همین زمینه خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا،گفت‌وگویی تفصیلی با حجت‌الاسلام محمد بختیاری پژوهشگر حوزه رسانه و فضای مجازی انجام داده است که در ادامه تقدیم خوانندگان فرهیخته خواهد شد.
رسا ـ در ابتدا بفرمایید منظورتان از گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم چیست؟ چه شاخصه‌هایی برای این گفتمان قائل هستید؟
با توجه به اینکه بنده دارای مدرک کارشناسی ارشد در رشته مدیریت رسانه هستم، سعی می‌کنم پاسخ خود را در چارچوب این تخصص ارائه دهم. موضوع «گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم» دارای ابعاد فکری و عملی گسترده‌ای است که باید بر پایه آموزه‌های اصیل دینی شکل بگیرد. افزون بر آن این گفتمان باید با آرمان‌های انقلاب اسلامی هم‌خوانی داشته باشد و از آن‌ها ریشه بگیرد.
گفتمان انقلابی نیازمند حوزه‌ای به‌روز، کارآمد و پویاست. از دیدگاه بنده این گفتمان بدون التزام به اصل ولایت‌پذیری کامل نیست؛ هر فردی که از گفتمان انقلابی در حوزه سخن می‌گوید باید نسبت به ولایت فقیه رویکردی تسلیم‌گونه داشته باشد و آن را امتداد منطقی خط امامت بداند.
یکی از ارکان اصلی این گفتمان، عدالت‌خواهی و مبارزه جدی با استکبار است؛ چه در عرصه داخلی و چه در صحنه بین‌الملل. استکبارستیزی عامل مهمی در حفظ جایگاه فعال حوزه و جلوگیری از به حاشیه رفتن آن است.
همچنین گفتمان انقلابی ایجاب می‌کند که حوزه علمیه ماهیت مردمی خود را حفظ کند. به این معنا که باید نسبت به مسائل روز جامعه حساس باشد و در برابر ظلم با صراحت و اقدام وارد میدان شود. این گفتمان با فعالیت مستمر و بی‌وقفه همراه است؛ به گونه‌ای که افراد در هر تخصص و جایگاهی که هستند باید خستگی‌ناپذیر و پیوسته در مسیر اهداف انقلاب حرکت کنند.
از دیگر ویژگی‌های گفتمان انقلابی دوری از انفعال و داشتن تحرک دائمی است. گاه مشاهده می‌شود که برخی افراد در برابر شرایط خاص به نوعی عقب‌نشینی یا سازش‌کاری گرایش پیدا می‌کنند؛ اما این رویکرد در تضاد با اصول گفتمان انقلابی است. حرکت انقلابی باید همواره رو به جلو با قاطعیت و در پیروی از رهبری ولایت فقیه باشد.
در مجموع این گفتمان در برابر رویکردهای سکولار، سیاست‌زده و حتی محافظه‌کارانه قرار می‌گیرد و نقش اساسی در حرکت جامعه به سوی تحقق آرمان‌های اسلامی ایفا می‌کند.
رسا ـ به نظر شما برای تداوم و تعمیق گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم در سده پیش رو، چه الزامات علمی، فرهنگی و ساختاری وجود دارد؟ تحول در نظام آموزشی حوزه چه نقشی در تقویت یا تضعیف این گفتمان دارد؟
با توجه به اینکه در آستانه صدسالگی حوزه علمیه قم قرار داریم این مقطع می‌تواند یک نقطه عطف تاریخی و فرصتی برای تعمیق و تقویت گفتمان انقلابی در حوزه باشد. برای تحقق این امر به‌ویژه از منظر علمی و فرهنگی، ضروری است که تحولات اساسی در ساختارها و رویکردهای آموزشی حوزه صورت گیرد.
در حال حاضر سیستم آموزشی حوزه با وجود برخی کارآمدی‌ها همچنان فاصله قابل‌توجهی با استانداردهای آموزشی روز دنیا دارد. تحول در محتوای درسی یک نیاز جدی است. امروزه علوم جدید به‌ویژه علوم رسانه و سواد رسانه‌ای جایگاهی در برنامه‌های آموزشی حوزه ندارند یا در بهترین حالت بسیار کم‌توجهی به آن‌ها شده است.
ما نیازمند بازنگری جدی و ایجاد یک جهش علمی، فرهنگی و آموزشی در حوزه هستیم. این تحول باید به‌ویژه در دوره‌های مقدماتی حوزه صورت بگیرد. مسئله‌ای مانند "سواد روایت" باید در آموزش‌های حوزوی جایگاه ویژه‌ای پیدا کند؛ چراکه در بسیاری از موضوعات دینی، اجتماعی و فرهنگی روایت اول در اختیار حوزه نیست و این یک ضعف اساسی است.
اگر قرار است گفتمان انقلابی در حوزه حاکم باشد باید طلاب و روحانیون با سواد رسانه، توانمند در روایت‌گری در بستر رسانه‌های نوین باشند. روایت اول باید از درون حوزه نه از بیرون آن بیرون بیاید.
سؤال جدی این است: ما چند نفر مبلغ و کارشناس در حوزه رسانه‌های نوین داریم؟ چه تعداد از طلاب و اساتید ما توانایی پاسخگویی به شبهات در فضای مجازی را دارند؟ چه میزان از ظرفیت‌های فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی در مسیر گسترش گفتمان انقلابی و تبلیغ دینی به کار گرفته‌ایم؟
واقعیت این است که حوزه به‌ویژه اگر در پی تقویت گفتمان انقلابی باشد باید فاصله خود با تحولات جدید را کاهش دهد و تحولات مورد نیاز را رقم بزند. ما نیازمند تغییرات راهبردی در دو حوزه علمی و فرهنگی هستیم؛ تغییراتی که آموزش را گفتمان‌محور کرده و گفتمان حاکم بر آن گفتمان انقلابی باشد.
اگر این تحول بنیادین محقق شود حوزه می‌تواند در آینده نقش‌آفرینی مؤثری در جامعه داشته باشد و جریان‌ساز باشد. در غیر این صورت خطر عقب‌ماندن از بدنه جامعه و مسائل روز کاملاً جدی است.
رسا ـ مهم‌ترین موانع فکری، ساختاری و فرهنگی پیش‌روی گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم را چه می‌دانید؟
اگر بخواهیم با دقت بیشتری به موانعی که بر سر راه گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم قرار دارد توجه کنیم باید چند عامل مهم را مورد بررسی قرار دهیم که باعث فاصله گرفتن ما از این گفتمان می‌شود.
یکی از مهم‌ترین این موانع موانع ساختاری است. بروکراسی پیچیده و سنگین در نهادهای مختلف حوزوی یکی از عوامل بازدارنده در مسیر تحول است. مراکزی مانند مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه برادران و خواهران، جامعةالزهراء، سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر تبلیغات و سایر نهادهای مرتبط با حوزه هر کدام به‌صورت جداگانه عمل می‌کنند و فرماندهی واحدی که بتواند انسجام ایجاد کند وجود ندارد. همین پراکندگی و سنگینی ساختار اداری روند هرگونه اصلاح یا نوآوری را با دشواری مواجه کرده است.
مقاومت در برابر تغییرات چه در حوزه آموزش و چه در زمینه‌های غیردرسی بسیار بالاست. برخی تفکرات سنت‌گرا هنوز در حوزه فعال‌اند که رسانه‌های نوین را نه به‌عنوان ابزار تبلیغ بلکه به‌عنوان تهدیدی برای اصالت حوزه می‌دانند. در حالی‌که رسانه‌های نوین می‌توانند ابزار قدرتمندی برای ترویج معارف دینی و تقویت گفتمان انقلابی باشند اما این دیدگاه‌های محدودکننده موجب شده‌اند که از ظرفیت‌های این ابزارها بهره کافی نبریم.
گفتمان انقلابی ماهیتاً نیازمند ارتباط مستمر و مؤثر با مردم و مسائل روز جامعه است؛ نمی‌توان آن را جدا از تحولات اجتماعی، ابزارهای نوین و نیازهای عموم تعریف کرد. اما نگاه‌های بسته و جریانات فکری مقاوم، حوزه را در سطح امور ابتدایی و سنتی نگه داشته‌اند.
موانع فرهنگی نیز نقش مهمی در تضعیف گفتمان انقلابی دارند. فضای فرهنگی حاکم بر برخی بخش‌های حوزه به مرور زمان موجب کاهش روحیه جهادی در میان طلاب می‌شود. چه در عرصه تهذیب چه در تبلیغ و چه در فعالیت‌های میدانی نوعی بی‌انگیزگی در حال شکل‌گیری است که در تضاد کامل با روح گفتمان انقلابی است.
برخی طلاب پس از چند سال درس خواندن ممکن است با این سؤال مواجه شوند که: «ما واقعاً داریم چه کار می‌کنیم؟ فایده‌اش چیست؟» و همین خلأ در چشم‌انداز باعث از بین رفتن انگیزه و توقف فعالیت‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی می‌شود. در نتیجه جریان گفتمان انقلابی که باید امیدبخش، مؤثر و جهت‌دهنده باشد تبدیل به جریانی بی‌رمق و کم‌اثر می‌شود.
اگر قرار است این گفتمان در حوزه علمیه به شکلی واقعی و پرشتاب شکل بگیرد باید این موانع ساختاری، فکری و فرهنگی که در بسیاری موارد ریشه‌دار هم هستند اصلاح و برطرف شوند. تا زمانی که این موانع پابرجا باشند، گفتمان انقلابی نه‌تنها تقویت نمی‌شود بلکه علاقه‌مندان به آن نیز ممکن است با مقاومت‌های پنهان یا آشکار از سوی بدنه حوزه مواجه شوند و نتوانند تأثیرگذار باشند.
رسا ـ رسانه‌ها از جمله فضای مجازی در تضعیف یا تقویت این گفتمان چه نقشی دارند؟
به‌نظر می‌رسد رسانه و فضای مجازی می‌توانند نقش بسیار مؤثری در تقویت گفتمان انقلابی ایفا کنند به‌ویژه اگر تولید محتوا به‌صورت هوشمندانه، هدفمند و متناسب با نیازها و دغدغه‌های جامعه طراحی شود و به‌درستی به دست مردم و علاقه‌مندان به انقلاب و نظام برسد. در چنین شرایطی می‌توان موجی از امید و انگیزه را در دل مخاطبان ایجاد کرد و افراد جدیدی را به این جریان جذب نمود.
ارائه چهره‌های الگو از طلاب و روحانیونی که زندگی طلبگی را با تمام ابعاد آن تجربه کرده‌اند و توان پاسخگویی به شبهات دینی و اجتماعی را دارند، اگر از طریق رسانه‌های نوین به‌درستی معرفی شود می‌تواند گفتمان دینی و انقلابی را در جامعه تعمیق و تثبیت کند. این نوع روایت‌گری هدفمند و محتوای با کیفیت هم درون حوزه اثرگذار خواهد بود و هم می‌تواند در سطح جامعه توسعه یابد.
امروز ابزار گسترش گفتمان انقلابی بدون تردید رسانه‌های نوین هستند؛ به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های مجازی. چراکه فرهنگ عمومی و نگرش جامعه تا حد زیادی از همین طریق شکل می‌گیرد و متأسفانه در برخی موارد ارزش‌ها را به ضد ارزش تبدیل کرده‌اند. از همین رو استفاده از رسانه‌های نوین نه تنها یک انتخاب بلکه ضرورتی راهبردی برای تبلیغ مؤثر و تقویت گفتمان انقلابی است.
حوزه علمیه باید با نگاهی نو وارد این عرصه شود؛ با راه‌اندازی رسانه‌های نوین حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها، سایت‌ها و بسترهای مختلف دیجیتال و با تولید و انتشار محتوای غنی و هوشمندانه می‌تواند سهمی جدی در فضای فکری و فرهنگی جامعه داشته باشد. این اقدام دست‌کم موجب می‌شود که مردم احساس نکنند در سکوت و بی‌پاسخی رها شده‌اند و بتوانند با آزادی بیشتر، سؤالات و مسائل خود را مطرح کنند. این ارتباط دوسویه پیوند حوزه و جامعه را مستحکم‌تر خواهد کرد.
برای رسیدن به این هدف باید نوآوری را جدی گرفت و از ظرفیت فناوری‌های نوین به‌عنوان فرصت استفاده کرد، نه تهدید. برخورد هوشمندانه و فعالانه با فضای مجازی مستلزم مدیریت آگاهانه تعاملات و حضور مؤثر در بسترهای گوناگون رسانه‌ای است. باید طلاب را در زمینه‌هایی مانند تولید محتوا، سواد رسانه‌ای، روایت‌سازی و تعامل با افکار عمومی توانمند کرد تا بتوانند در این فضا نقش‌آفرین و جریان‌ساز باشند.
ضرورت دارد پلتفرم‌های تخصصی با رویکرد دینی و انقلابی راه‌اندازی شود و حوزه در این فضاها حضور اثربخش داشته باشد. در نهایت ما باید از موضع انفعال خارج شویم و به جای واکنش صرف در برابر جنگ شناختی آن را هدایت و مدیریت کنیم. گفتمان انقلابی نیازمند بازتعریف نقش حوزه در رسانه و فضای مجازی است؛ نقشی فعال، مؤثر و پاسخ‌گو.
ارسال نظرات