تبیین حِکمی سنت‌های الهی/ نسبت اراده انسان و مشیت الهی در تاریخ

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت الاسلام حمید پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و استاد حوزه و دانشگاه، در نشست علمی «متی نصرالله» که پنجشنبه 29 خرداد برگزار شد، با نگاهی حکمی به سنت‌های الهی، به تحلیل فلسفی نسبت اراده انسانی با اراده الهی در فرآیند تاریخ پرداخت و سنت‌های الهی را از منظر فلسفه و عرفان مورد واکاوی قرار داد.

 

این نظریه‌پرداز در حوزه فلسفه علوم اجتماعی، با موضوع «نگاهی حکمی به چگونگی تحقق سنت‌های الهی» سخنان خود را با تعریف سنت به عنوان «سنت‌های تاریخی و اجتماعی» آغاز کرد و تفاوت نگاه توحیدی با نگاه مدرن به تاریخ و جامعه را مورد تأکید قرار داد.

 

وی تصریح کرد: در بینش اسلامی، تاریخ و جامعه به عنوان پدیده‌هایی وابسته به خالق هستی شناخته می‌شوند، در حالی‌که نگاه مدرن تلاش دارد انسان و جهان را مستقل از حقیقتی قدسی و نامحدود تعریف کند. 

 

حجت الاسلام پارسانیا با اشاره به کاربرد واژه «سنت الله» در قرآن کریم، اظهار داشت: مسلمانان از همان آغاز، قواعد تاریخی و اجتماعی را به عنوان سنن الهی تفسیر کردند؛ مفهومی که ریشه در آیاتی همچون «سُنَّةَ اللهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ من قبل» دارد. به گفته وی، نگاه به سنت‌های الهی در چارچوب جهان‌بینی توحیدی ممکن است و بیرون از آن معنا ندارد. 

 

 

حجت الاسلام پارسانیا در بخش بعدی سخنان خود، با نظر به مطلبی که صدرالدین قونوی در کتاب فکوک دارد سه رویکرد اصلی را در فهم نسبت اراده انسان با سنت‌های الهی را برشمرد:  اول: رویکرد جبرگرایانه (اشعری( در این نگاه، افعال انسانی تنها محل وقوع اراده الهی‌اند و نقش مستقلی برای انسان قائل نیستند. وی به ابن‌خلدون به‌عنوان یکی از نمایندگان این رویکرد اشاره کرد که سنت‌های اجتماعی را از منظر عصبیت و انسجام تحلیل می‌کند، و در نهایت، همه چیز را به مشیت الهی نسبت می‌دهد. دوم: رویکرد اختیار محور در عرصه تشریع در این دیدگاه، انسان دارای اراده و اختیار است و افعال او زمینه‌ تحقق سنت‌های الهی را فراهم می‌کنند. این سنت‌ها مبتنی بر آزمایش و ابتلای انسان‌اند و مسئولیت او را در قبال تاریخ برجسته می‌کنند. سوم: رویکرد ترکیبی (اراده انسان در ذیل اراده الهی) در این تفسیر عمیق‌تر، اراده انسان در ذیل مشیت الهی تعریف می‌شود. انسان کنشگری مختار است، اما افعال او همچون سایر ممکنات، در نهایت به واجب‌الوجود وابسته است. پارسانیا در این باره گفت: «انسان مختار آفریده شده است»، و این همان جایی است که فهم دقیق از توحید افعالی جایگاه می‌یابد.

 

 

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بهره‌گیری از مثال باغبان و باغ، به توضیح رابطه نظم کلی تاریخ و اراده انسانی بر اساس فاعل بالتسخیر بودن انسان پرداخت و گفت: خداوند همانند باغبانی است که همه اجزای باغ را با نظم خاص خود سامان می‌دهد. در عین اینکه هر گیاه بر اساس اقتضای خود عمل می‌کند، کلیت باغ نیز تحت تدبیر و آرایش باغبان قرار دارد.

 

وی تأکید کرد که سنت‌های الهی نه‌تنها ناظر به کنش‌های فردی، بلکه ناظر به کل تاریخ هستند و نمی‌توان آن‌ها را صرفاً به سطح اراده انسان‌ها تنزل داد. سنت‌هایی چون تناسب میان ایمان و پیروزی، که در آیاتی مانند سوره انفال آمده‌اند، نشان می‌دهند که تاریخ تحت حاکمیت اراده‌ای فراگیر و قدسی جریان دارد.

 

 

حجت الاسلام پارسانیا در جمع‌بندی این دیدگاه‌ها، تصریح کرد: سنن الهی ساختارهایی‌اند که در بستر اراده انسانی تحقق می‌یابند، اما در نهایت در قلمرو اراده‌ای برتر جریان دارند. این سنن، چارچوبی برای درک آغاز، انجام، و مسیر تاریخ ارائه می‌دهند؛ چارچوبی که در دل خود هم اختیار انسان را به رسمیت می‌شناسد و هم آن را در نظام وحدانی الهی معنا می‌بخشد.