نقد تأملی بر نظریه‌های زمینه سازی ظهور؛ امکان یا امتناع
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، تأملی بر نظریه های زمینه سازی ظهور؛ امکان یا امتناع از سوی کارشناسان پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در سالن همایش های این مرکز علمی نقادی شد.
سخنرانان این نشست، حجج اسلام غلامرضا بهروزی لک، استادیار علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(ع( و حسین الهی نژاد، عضو هیأت علمی پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بودند.
همچنین ناقدان این بحث حجج اسلام مجتبی کلباس، رییس مرکز تخصصی مهدویت و سیدمسعود پورسیدآقایی، رییس مؤسسه آینده روشن هستند و دبیری علمی نشست را نیز خدامراد سلیمیان، عضو هیأت علمی پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برعهده داشتند.
دبیرعلمی: قیام آخرین حجت الهی بزرگترین اتفاق در نظام آفرینش
در ابتدای این نشست حجت الاسلام سلیمیان، دبیر علمی با طرح بحث در این کرسی اظهار داشت: این نشست در ارتباط با زمینه سازی ظهور است و شکی نیست که با ظهور و قیام آخرین حجت الهی بزرگترین اتفاق در نظام آفرینش انسانی رخ می دهد که بسیاری از پیامبران به آن بشارت داده اند؛ آیات قرآن و بیانات معصومین هم ظهوری را که منجر به حاکمیت صالحان شود مورد تأیید قرار می دهد.
وی ادامه داد: با ظهور حضرت حجت(عج) انسان‌ها نهایت بهره انسانی را می برند و در کمال امنیت و آرامش به بندگی خدا می پردازند و این اتفاق بزرگ برخی از امور را وابستته به خود کرده است؛ مثل نشانه های ظهور اعم از قبلی و بعدی و همزمان و یا شرایط ظهور که در آن بحث می شود که آیا انسان ها در شکل‌گیری این شرایط تا چه اندازه نقش دارند و همچنین در این بحث فراهم شدن شرایط و فراهم کردن یاران آن حضرت و احساس نیاز به وجود امام زمان(عج) مطرح می شود.
عضو هیأت علمی پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی با بیان این که اعتقاد برگرفته از مهدویت متعلق به تمام انسان ها است، تصریح کرد: منحصر کردن حکومت مهدوی در چارچوب تفکر شیعه ظلم است و برای ظهور آن حضرت احساس نیاز و عطش در جامعه جهانی لازم است و باید بستر های قیام آماده شود.
وی افزود: در زمینه مهدویت سال های گذشته اتفاق‌های مبارکی افتاده و دیدگاه هایی در این زمینه شکل گرفته است که گاهی به حسب برخی از مستندات تفاوت هایی دارند؛ برخی زمینه سازی را لازم می دانند و برخی زمان ظهور را زمان مشخصی می دانند و مردم را مکلف به آماده شدن در آن زمان می دانند؛ اما نکته مهم این است که این دیدگاه ها در برابر هم نیستند و بسیاری اوقات در طول یکدیگر قرار دارند و این نشست به تبیین این نگاه ها کمک می کند.
حجت الاسلام الهی‌نژاد: تبیین نظریه‌های زمینه سازی ظهور
در ادامه این نشست و پس از تقسیم بندی زمان از سوی دبیر علمی، حجت الاسلام الهی نژاد که از ارائه دهندگان بحث بود به طرح مطالب خود پراخت و عنوان کرد: در بحث زمینه سازی ظهور دو نظریه مطرح می شود؛ نخست وظیفه گرایی مطلق و دوم وظیف گرایی معطوف به ظهور؛ در مورد نخست مردم تنها به وظیفه و رسالتی که نسبت به دین، مذهب و امام زمان(عج) دارند عمل کرده و به دنبال رخداد ظهور که در اختیار بشر نیست نخواهند رفت و به این باور رسیده اند که نمی توان با اعمال صالح و قبیح ظهور را تقدم و یا تأخر بخشید.
وی در تبیین نظریه دوم، ابراز داشت: در این نظریه برخلاف نظریه اول ظهور یک پدیده تحصیلی و اختیاری پنداشته شده است که فعل و انفعالات بشر در آن نقش اساسی دارد؛ حرکت ها، آمادگی ها، و زمینه سازی های مردم در راستای رسیدن به ظهور توجیه می شود و مردم با اعمال صالح و با آمادگی کامل می توانند حکمت و رحمت الهی را جلب کرده و تعجیل در ظهور را از خدای حکیم مسألت کنند.
حجت الاسلام الهی‌نژاد افزود: تمایز اصلی دو دیدگاه میان وظیفه و رسالت منتظران با ظهور است که نظریه اول بین این دو ارتباطی نمی داند؛ اما دیدگاه دوم قائل است که کارهای خوب زمینه ظهور را فراهم می کند که ما در این نشست به تبیین دیدگاه دوم می پردازیم.
مدعا و دلایل در نظریه وظیفه گرایی معطوف به ظهور
وی با بیان این که برای نظریه دوم سه ادعا وجود دارد که ما امروز آنها را اثبات می کنیم، تصریح کرد: نخست امکان زمینه سازی ظهور برای بشر است، دوم این که مردم در این امر هم قابلیت دارند و هم توانمند هستند و سوم این که بشر نه تنها قابل و توانمند است بلکه در این خصوص وظیفه دارد که حکمت الهی را در ظهور تعجیل بدهند که به صورت اجمالی باید بگوییم مردم در رخداد ظهور نقش دارند و اعمال مردم موجب تقدم و تأخر ظهور می شود و لزوم زمینه سازی نیز برای ظهور از ناحیه مردم وجود دارد.
وی با اشاره به دلائل و مستندات این نظریه با بیان این که مستند نخست دلائل و براهین عقلی است، خاطرنشان کرد: دلیل عقلی نخست، حکمت و عدالت خدا است، به این معنا که اگر ظهور بدون زمینه سازی باشد و مثلا صد سال دیگر واقع شود قطعا ما اعتراض می کنیم که چرا در زمان ما واقع نشد، بنابراین ظهور دارای عواملی از جمله عوامل بشری است وگرنه حکمت و عدالت خدا زیر سؤال می رود و دلیل عقلی دوم برهان فطرت است به این معنا که همه بالوجدان در سرنوشت خود آزادیم و اختیار داریم و ظهور سرنوشت و فرایند تاریخ ما است بنابراین دلیل فطرت اقتضا می کند عوامل بشری در تقدم و تأخیر ظهور اثر داشته باشد.
حجت الاسلام الهی‌نژاد ادامه داد: مستند عقلی سوم برهان فلسفه تاریخ است که در آن ادعا می شود تایخ بشری قانون‌مند است و اگر قانون بر بشر روشن بشود می‌تواند آینده را رقم بزند، بنابراین رسیدن ظهور هم قانون مند است و در اختیار انسان است.
وی با اشاره به دلائل و مستندات قرآنی زمینه سازی ظهور ابراز کرد: آیات مختلفی است که انسان را مسلط بر سرنوشت خود دانسته است؛ «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّىٰ یُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم وَإِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَومٍ سوءًا فَلا مَرَدَّ لَهُ» به این گونه که حکمت خداوند بر این است که بدون عوامل بشری دست به تغییر سرنوشت انسان نزد تا خود انسان ها با کارهای خوب و اعمال صالحه بستر ساز تاریخ خود باشند و آیات دیگری هم دراین زمینه موجود است به عنوان نمونه آیه ای که می گوید اگر انسان ها شایسته شدند و ایمان بیاورند این امر مساوی با جلب برکات الهی است پس میان ایمان و تقوا با جلب برکات ارتباط لزومی است و در واقع نمی شود ایمان برای این انسان ها باشد ولی برکات برای افراد دیگر باشد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ادامه به دلائل روایی زمینه سازی ظهور اشاره کرد و عنوان داشت: یک سری روایات است که به علل غیبت اشاره کرده است و روایاتی که صفات آماده کنندگان حکومت جهانی را برمی‌شمرد و روایاتی که به وظایف منتظران می پردازد به عنوان نمونه در تفسیر عیاشی آمده است بنی اسرائیل به ضجه افتادند برای آن ها فرج حاصل شد و در روایت به همین قضیه استدلال شده است که با اعمال شایسته فرج می رسد و که این روایت علاوه بر روایاتی است که در آن امر به دعا برای تعجیل فرج شده است.
وی دلیل دیگر زمینه سازی ظهور را آراء علما و متکلمین دانست و ابراز داشت: در کتاب غیبت شیخ طوسی امر ظهور وابسته به سه اراده شده است؛ نخست اراده الهی، دوم اراده امام و سوم اراده جمعی بشر است که می فرماید الان دو اراده شکل گرفته است ولی چون هنوز اراده جمعی بشر شکل نگرفته ظهور هم محقق نشده است.
در ادامه این نشست دبیر علمی در توضیح نظر حجت الاسلام الهی‌نژاد، تصریح کرد: دیدگاه ایشان طرفدارهایی دارد و مشهور است؛ اما این که ایشان اصرار بر مکلف بودن به زمینه سازی دارند جای بحث است و این که آیا این آماده بودن ملازمه با زمینه سازی دارد یا نه که باید توضیح بیشتری در آن داده شود.
حجت الاسلام بهروزی‌لک در ادامه این نشست در نقد نظرات حجت الاسلام الهی‌نژاد اظهار داشت: در بحث ایشان محل نزاع مشخص نشد و این که در مسأله در رابطه چه چیزی گفت و گو می کنیم و چه ادعایی داشتیم که با این دلائل آن را ثابت کردیم که باید در مرحله نخست محل نزاع بحث به خوبی روشن شود.
حجت الاسلام بهروزی‌لک: نقش عام مردم در ظهور قابل انکار نیست
وی در ادامه در تبیین بحث خود اظهار کرد: امروز اقبال مباحث مهدویت زیاد شده است و همه آرزو دارند که فرج آن حضرت برسد و بر ما واجب است که دقیقه ای از یاد و نام امام غافل نباشیم و در آماده بودن هم شکی نیست؛ اما در بحث زمینه سازی ظهور چند موضوع مطرح است؛ نخست نقش مؤثر مردم در ظهور است چون ظهور برای آنها است و این نص آیات قرآن است که این گزاره مشروط به عملکرد انسان ها است و این محل بحث نیست.
استادیار علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(ع( افزود: این امری بدیهی است که اگر انسان ها درست بشوند امام می آید؛ اما میزان آمادگی انسان ها چیست و تا کجاست و چگونه در مقام تحقق می توان جزئیات آن را فراهم کرد و این امر برای تحقق فرج و ظهور منجی موعود تا چه میزان از جامعه جهانی و به چه کیفیتی باید آمادگی کسب کنند، معلوم نیست.
وی خاطرنشان کرد: دومین بحث زمینه‌سازی عام است یعنی تلاش برای افزایش و تعمیق فرهنگ اسلامی و تبلیغ برای امام زمان(عج) و این هم شکی ندارد «رحم الله امرأ احیا امرنا» که وظیفه همه ما است؛ اما مسأله مهم زمینه سازی خاص است به آیت معنا که آیا رابطه علمی و منطقی بین اعمال خاص با تعجیل در ظهور آن حضرت وجود دارد.
نقد دیدگاه تأثیر اعمال خاص در تعجیل ظهور
حجت الاسلام بهروزی‌لک در ادامه با بیان اینکه این دیدگاه قابل نقد است، خاطرنشان کرد: بر این زمینه سازی به معنای سوم یعنی خاص نقدهای اساسی وارد است؛ نخست برای اثبات ملازمه اشراف به همه ادله ظهور لازم است و بعد بگوییم آیا زمینه‌سازی اثر دارد یا نه و دوم مغالطه بین علت تامه بودن اقدامات بشری و علت ناقصه بودن آن برقرار است و سوم غفلت از علل و عوامل زمینه ای دیگر چون فراهم شدن تحقق حکومت جهانی است.
وی ادامه داد: نقد چهارم این است که با طرح بحث زمینه سازی، غفلت از وظایف اصلی عصر غیبت و جامعه منتظر و پویا در تأسیس و تشکیل حکومت ولایی ایجاد می‌شود به عنوان نمونه از راهبرد اویس قرنی که وظیفه خود را عمل کرد و کسانی که کنار پیامبر بودند به وظیفه عمل نکردند غفلت ایجاد می شود و پنجم ایجاد امید واهی و در نهایت سرخوردگی اجتماعی به وجود می آید و اگر بنا بود ظهور اختیاری در این معنا باشد ائمه ما اولی تر بودند که ظهور را ایجاد کنند ولی آنها وظیفه خود را انجام دادند.
در ادامه این نشست حجت الاسلام پورسیدآقایی که یکی از ناقدان بحث بود، اظهار داشت: کرسی های نظریه پردازی مباحث مهدویت مبارک است و جدای از این نشست و نتیجه آن به خودی خود امری مطلوب است.
حجت الاسلام پورسیدآقایی: مفهوم زمینه سازی باید روشن شود
وی در نقد به مطالب ارائه دهندگان بحث عنوان داشت: خیلی خوب بود که معنای زمینه سازی از سوی ارائه دهندگان بیان می شد؛ زمینه سازی یعنی مهیا کردن شرایطی برای ظهور و در واکاوی عناصر مفهومی زمینه‌سازی باید گفت، زمینه سازی یعنی محقق کردن شرایطی برای امام تا بتواند رسالت جهانی خود را عمل کند؛ زمینه سازی کارهایی است که اگر انجام بدهیم وقتی حضرت بیاید امرش زمین نمی‌ماند.
رییس مؤسسه آینده روشن با طرح سؤالی مبنی بر این که آیا ما انسان‌ها در این زمینه‌سازی سهمی داریم؟ ناظر به سخنان حجت الاسلام بهروزی‌لک یادآور شد: این که زمینه سازی را به خاص و عام تقسیم کنیم مشکلی را حل نمی کند بلکه ما باید سهم انسان ها را بفهمیم و آن را عمل کنیم و باید بدانیم که اصلا انتظار به معنای زمینه سازی است و خود انتظار یعنی آمادگی و برای همین باید معنای زمینه سازی مشخص شود.
تکلیف امروز ما ساختن جامعه منتظر است
وی با بیان این که برای تحقق ظهور تکلیف‌گرایی لازم است، عنوان داشت: تکلیف یعنی ساخته شدن جامعه منتظر که باید شاخصه‌های آن را استخراج شود و معرفت شناسی، عاطفی و رفتاری نسبت به آن صورت بگیرد و ما باید به سمت این جامعه حرکت کنیم و امروز ایران به عنوان حکومت شیعی و غیر آن می تواند به این جامعه برسد پس فقط یک تکلیف داریم و آن ایجاد زمینه سازی با درست کردن جامعه منتظر است که تعریف و شاخصه های آن را از دلائل غیبت و ادله عقلی و نقلی کشف کرده ایم و بعد از آن می آییم و وظیفه نهادها را مشخص می کنیم.
حجت الاسلام پورسیدآقایی افزود: بنده از آقای بهروزی‌لک سؤال می کنم اگر اعمال خاص را برای این جامعه کشف کنیم وبرای رسیدن به وضع مطلوب به سمت آنها میل بکنیم آیا ظهور جلو نمی‌افتد؟ بله اگر بگوییم پنج سال دیگر این توقیت و باطل است.
حجت الاسلام سلیمیان، دبیر علمی نشست با بیان این که بین آماده بودن و زمینه سازی برای ظهور قطعا تفاوت است، گفت: این که مشخصا آماده بودن را نفس زمینه‌سازی بدانیم در آن بحث است؛ ولی دیگر آنکه وقتی شما بین نقش زمینه سازی و ظهور تلازم دانستید، آن ادله‌ای که می گوید بدون تلاش مردم هم ظهور فرا می رسد کجا می رود؟
حجت الاسلام کلباسی: ظهور و عوارض آن از مباحث حساس علمی است
حجت الاسلام کلباسی که از ناقدان بحث حجت الاسلام الهی‌نژاد و طرفدار بحث امتناع زمینه سازی بود، در ادامه این نشست با بیان این که بحث زمینه سازی ظهور حساس و ظریف است، تبیین کرد: زمینه سازی ظهور در دوران صفویه در بسیاری از شهرها خانه هایی برای حضرت می ساختند، اسباب و اساسیه در خانه قرار می دادند و برای این مسأله خیلی جلو رفتند و به قطعیت اعلام کردند که این دولت همان دولتی است که به ظهور منتهی می‌شود و یکی از دلائل انقراض صفویه همین بحث‌های قطعی زمینه سازی بود؛ به هر حال این مسأله بسیار حساس است و موضوع انتظار و حرکت به سوی دولت کریمه لکوموتیو تاریخ است.
وی افزود: ما یک سری تکالیفی در شرع داریم که در آن تردیدی نیست، اما در بسیاری از تکالیف اصلا بحث نشده است مثل تکلیف برقراری اصل عدالت که این نقصان در فقه وجود دارد؛ حال صحبت این است که آیا ورای این تکالیف یک تکلیف به نام زمینه سازی داریم و یا همان تکلیف است؟ که اگر همان باشد دیگر بحثی باقی نمی ماند که به نظر هم همین است که ما همان تکالیف و وظایف عبادی خودمان را که به نحو مطلوب انجام دهیم زمینه سازی صورت گرفته است.
نقد دلایل حجت الاسلام الهی‌نژاد
حجت الاسلام کلباسی در نقد دلیل عقلی حجت الاسلام الهی‌نژاد، اظهار داشت: این که اگر ظهور با زمینه سازی همراه نباشد حکیمانه نیست، به نظر اشتباه می آید، چون برخی از ادله این قدر بزرگ است که قفلی را باز نمی کند و در بحث ما هم نمی توان گفت این امر خلاف حکمت است و ضابطه‌مندی تاریخ هم که مطرح شد، درست است ولی آیا همه این قوانین قابل کشف است و آیا می توان گفت همه چیز در دست ما است و به کجای این قوانین ما می‌توانیم احاطه پیدا کنیم چرا که قواعد ظهور مثل قواعد الفبای فارسی نیست؛ ما هنوز در فلسفه غیبت به تقریر خاصی نرسیده ایم بنابراین استدلال به قانون مندی تاریخ کلی است که داده مشخص و قضیه تعیین کننده ای به دست نمی دهد.
وی با اشاره به دلائل قرآنی حجت الاسلام الهی‌نژاد، تأکید کرد: این آیات اختصاصی به ظهور ندارد و درست است که همه معتقدند عملکرد امروز با نتیجه فردا در ارتباط است ولی از این مطلب مساویت به دست نمی آید و در روایتی هم که می گوید با چهل صبح استغاثه حضرت می آید، صدر و ذیل آن به هم جور در نمی آید و سند و دلالت آن قابل مناقشه است و نشان بر این مدعا آن است که افرادی بوده اند که این عمل را انجام داده اند ولی ظهور محقق نشده است.
رییس مرکز تخصصی مهدویت ادامه داد: مطلبی هم که از شیخ طوسی در تقسیم اراده ها بیان شد، به نظر می آید که اراده امام جدای از اراده الهی در نظر گرفته شده است که به نظر درست نمی رسد.
در ادامه این نشست حجت الاسلام الهی نژاد در تکمیل مباحث خود، اظهار داشت: بنده محل نزاع را مشخص کردم و گفتم در بحث زمینه سازی ظهور دو نظریه مطرح می شود؛ نخست وظیفه گرایی مطلق و دوم وظیف گرایی معطوف به ظهور؛ در مورد نخست مردم تنها به وظیفه و رسالتی که نسبت به دین، مذهب و امام زمان(عج) دارند عمل کرده و به دنبال رخداد ظهور که در اختیار بشر نیست نخواهند رفت و دوم بر عکس این نظریه بود.
حجت الاسلام الهی‌نژاد: رابطه علّی و معلولی بین زمینه سازی و ظهور
وی در تقریر مفهوم زمینه سازی ابراز داشت: هر فعلی دارای غایت است، بنابراین زمینه سازی و تلاش برای ظهور است و این که در تقدم و تأخیر اثری ندارد حرف درستی نیست و ما معتقدیم در این مطلب رابطه علی و معلولی است که نمی شود زمینه سازی را مطرح کرد ولی ظهور نباشد ولی باید دقت شود که ما زمان را مطرح نمی کنیم تا توقیت باطل صورت بگیرد و در زمینه سازی نیازی به علم به مقدار تقدم نیستیم و همین که جلو بیافتد کافی است.
حجت الاسلام الهی‌نژاد با اشاره به سخن حجت الاسلام کلباسی در رد دلیل عقلی ایشان خاطرنشان کرد: عقل برای ما حجت است و قرآن به آن استناد می کند و این که ما قائل به رابطه لزومی نباشیم و بگوییم خداوند هروقت خواست ظهور را برساند آیا واقعا این سؤال پیش نمی آید که چرا در زمان ما محقق نشد؟
وی ادامه داد: در دلائل قرآنی ما نمی خواهیم موضع خاصی را بیان کنیم، بلکه ما هستیم و این آیات؛ اگر ایمان باشد برکات می آید، همین رابطه در ظهور هم قابل پیاده سازی است و همین که زمینه سازی آمد ظهور هم تعجیل می شود و ما حدنصاب را نمی گوییم بلکه اگر همین مقدار که مد نظر خدا است حاصل شود به نتیجه می رسیم.
حجت الاسلام بهروزی‌لک: رابطه علی و معلولی مصادره به مطلوب است
حجت الاسلام بهروزی لک نیز در تکمیل مباحث پیش گفته خود، اظهار کرد: این که زمینه سازی مستلزم رسیدن به غایت باشد مصادره به مطلوب است، یعنی این طور نیست که بین اقدام الف با نتیجه ب لزوم برقرار باشد و این زمینه سازی ظهوری که از آیات قرآن برداشت می شود همان معنای دوم است که در ابتدا بیان کردیم و گفتیم در آن مناقشه ای نداریم.
گفتنی است، در ادامه این نشست چند سؤال نیز مطرح شد که از سوی کارشناسان بحث به آنها پاسخ داده شد و از حواشی این نشست می توان به بالا گرفتن بحث و بلند شدن صدا و درگیری علمی در اواخر نشست میان کارشناسان و ناقدان و حضار در جلسه اشاره کرد./1330/503/ب2