عزاداری سیدالشهدا نشان و نماد تشیع است/ هدف صرفاً اقامه عزا نیست
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از مهر، نگاهی به سیر تطور مناسک عاشورایی و عزاداری شیعیان در مقاطع مختلف تاریخ نشان از تحولی در این عرصه و آمیخته شدن مولفه های مدرن در آن در طی سالیان اخیر دارد. به نظر می رسد این تطور که گاهی سبب تغییر ماهیت و متن عزاداری ها نیز شده است، نیاز به تحلیل و بررسی و ریشه یابی دارد تا بتوان یک آینده پژوهی در مورد آن انجام داد و آن را از خطر انحراف مصون داشت. برای این منظور با رضا معممی مقدم مدیر کل تشکل های دینی و مراکز فرهنگی تبلیغات اسلامی به گفتگو نشستیم که در ادامه می خوانید؛
*ارزیابی شما از تغییر و تحولات الگوهای عزاداری و اعمال مذهبی در ماه محرم طی دهه‌های اخیر چیست؟ عمدتاً چنین تلقی شده که شاهد گسترش ظاهرگرایی و افول محتوا، به موازات افزایش کمّی اعمال و مناسک بوده‌ایم. آیا این تلقی با نگاهی پژوهشگرانه به خط سیر عزاداری‌ها همخوانی دارد؟ به طور کلی روندهای اصلی تحول در ظاهر و محتوای عزاداری‌های محرم در ایران از منظر شما چیست؟ ارزیابی شما از وضعیت فعلی فرهنگ دینی به ویژه عناصری چون هیئت، منبر، مداح (شعر، موسیقی، اجرا) و آیین ها کدام است؟
شکی نسیت که الگوهای عزاداری در گذر سالها تغییر و تحولاتی داشته و روش ها و حتی محتوای عزاداری ها دستخوش تغییر شده است ولیکن نباید این نکته را از نظر دور داشت که کمیت عزاداری ها بویژه پس از انقلاب اسلامی در ایران نیز گسترش زاید الوصفی داشته و این گسترش طبیعتا در شکل و ظاهر نیز خودنمایی می کند.
تغییر و تحولات عزاداری ها بر سه محور هیئت ، منبر و مداحی صورت گرفته است. هیئت داری و روش های مدیریت هیئت کمتر دستخوش تغییر قرار گرفته و این در حالی است که منبر و مداحی تغییرات بنیادینی داشته است
تغییر و تحولات عزاداری ها بر سه محور هیئت ، منبر و مداحی صورت گرفته است. هیئت داری و روش های مدیریت هیئت کمتر دستخوش تغییر قرار گرفته و این در حالی است که منبر و مداحی تغییرات بنیادینی داشته است. برخی از هیئات ما در حال حاضر بدون منبر جلسه را آغاز و به پایان می رسانند و عموما هیئات مذهبی مداح محور شده اند. به بیان دیگر وجه منبر کمرنگ تر و وجه مداحی پررنگ تر شده است.
البته در این میان نباید واقعیت ها را نادیده گرفت چون تربیت یک سخنران از ابتدای ورود به حوزه علمیه تا ملبس شدن و توانمند شدن برای سخنرانی در هیئات با مداح شدن یک نفر از ابتدای تصمیم تا صاحب تریبون شدن شخص قابل قیاس نیست. شاید تفاوت زمانی آنها به چندسال برسد. لذا برخی از هیئات مذهبی که فاقد منبر می باشند تمایل به منبری دارند ولیکن در شهر و محل آنها تعداد روحانیون بسیار کمتر از تعداد هیئات مذهبی است.
در خصوص مجالس مذهبی، کمیت هم مولفه و فاکتور مهمی است اما در خصوص کمیت مجالس مذهبی رهبری در ۲۸ مهرماه۹۵ فرمودند «امروز خوشبختانه سطح تفکّرات مذهبی در بین قشرهای جوان، یک ترقّی‌ای پیدا کرده. من همین‌جا از فرصت استفاده کنم و تشکّر کنم از این مجموعه‌های اداره‌کننده‌ی هیئت های عزاداری در ایّام عاشورا که بعضی را خود من اطّلاع داشتم، بعضی را به من گزارش دادند. سطح هیئت ها خیلی بالا آمده؛ سخنران های بسیار خوب، مطالب بسیار خوب. ...ما کارشناس این مسائلیم- دیدم واقعاً خیلی خوب است؛ سطوح عالی، حرف های خوب، فکرهای خوب و انبوه جوان....سخنران های خوب، گاهی نوحه‌های بسیار خوب و عزاداری‌های پُرمغز؛ اینها خیلی باارزش است. سطح فکر جوانها در زمینه‌های مسائل مذهبی بالا رفته؛ کار فرهنگی باید به همین نسبت رشد پیدا کند» و از سویی ارزیابی های میدانی ما و رصدهای ما این را نمی گوید و ما معتقدیم از مرحله بحران آسیب های عزداری ها که کوران آن در سالهای ۸۵-۹۰ بود عبور کردیم و الان اشکال نامناسب عزاداری های محرم و صفر زیر ده درصد است بجز ترافیک و اقاماه مراسم خارج ساعت مصوب با صدای بلند که زیر ۲۰ درصد است.
حضور ۹۰ هزار هیئت و ۶۰ هزار مداح و ظهور سخنوران و مداحان توانمند را باید از رویش های انقلاب دانست.
*سیاست‌گذاری‌های فرهنگی نهادهای دولتی و حکومتی تا چه اندازه در خط سیر و تغییر و تحولات اشکال عزاداری در ایران موثر بوده است؟ آیا میان این سیاست‌گذاری‌ها و واقعیت جاری در عزاداری‌ها، همراستایی و پیوند دیده می‌شود یا فاصله و شکافی است که تلاش می‌شود از طریق اِعمال سیاست‌های بالا به پایین پوشش داده شود؟ برای مثال در محتوای روضه‌ها و نوحه‌هایی که در عزاداری‌های محرم رواج دارد، به نظر می‌رسد که نهادهای سیاست‌گذار حکومتی در تلاش برای پالایش محتوا بوده‌اند، اما از جانب اقشار مذهبی هوادار این گونه روضه‌ها و مراثی، نوعی مقاومت و بی‌توجهی نسبت به این سیاست‌گذاری‌ها وجود داشته، از سوی دیگر نیز گاه عنوان شده که سیاست‌گذاری‌های حکومت خود از عوامل دامن زدن به ظاهرگرایی و کم‌توجهی به محتوای عزاداری‌ها بوده است. به طور کلی، دیدگاه شما در این خصوص چیست؟
دو خطر حاکم به اقامه عزاداری ها که بطور ویژه مدیریت و القا می شود یکی هیئت هراسی است و دومی اینکه کیفیت عزاداری ها کاهش پیدا کرده است.
سیاستگذاری های حکومتی بر اساس نظرات مقام معظم رهبری و سایر مراجع عظام تقلید تنظیم و ابلاغ می گردد و لذا با توجه به اینکه بدنه هیئات مذهبی را افراد متدین و مذهبی جامعه تشکیل می دهند طبیعی است که همراستایی و حتی پذیرش از سوی بسیاری از هیئتی ها دارد. به عنوان مثال استفاده از شمایل منتسب به ائمه اطهار علیهم السلام که سنخیت و تناسبی با عزاداری ندارد و مستندی نیز در تاریخ در دست نیست که این تصاویر سیمای واقعی آن بزرگواران باشد؛ سیاست حذف این تصاویر از مجالس مذهبی را هیئات مذهبی عموما پذیرفتند و کمتر در هیئات مذهبی شاهد تصاویر بزرگ منسوب به معصومین هستیم.
البته برخی شکاف و فاصله نیز ایجاد شده است که از آن میان بعضی با نگاه های سیاسی و موضع گیری های اینچنینی می باشد و برخی عدم پذیرش و مقاومت می باشد.
در حال حاضر مستمعین و مخاطبین مداحی ها به این بلوغ رسیده اند که روضه ها و نوحه هایی که می شنوند هم مستند باشد و هم آموزنده و اصطلاحاً کار برای مداحان امروزی سخت تر شده است. حال اگر تعدادی از هیئات به این مهم کم توجه اند و اهل رعایت نیستند نباید به حساب همه هیئات و مداحان گذاشت
حال مثال شما در خصوص سیاست گذاری محتوای روضه خوانی و نوحه خوانی؛ این سیاست ها با جایگزینی اشعار و نوحه های پرمحتوا صورت گرفته و اتفاقا هم استقبال شده و هم در حال حاضر گسترش مناسبی در مداحی ها دارد مانند اشعاری که عموم مداحان سرشناس در خصوص مسائل روز جهان اسلام مثل مدافعان حرم و ... می خوانند و اقبال مناسبی نیز از سوی مخاطبین خود دارند.
این تحلیل خطایی است که سیاستگذاری های حاکمیت از عوامل ظاهرگرایی و کم توجهی به محتوای هیئات مذهبی است اتفاقا همین سیاستگذاری ها موجبات ایجاد انگیزه جوانان را در صحنه هایی چون ۹ دی و دفاع از حرم و ... فراهم آورده است. در حال حاضر مستمعین و مخاطبین مداحی ها به این بلوغ رسیده اند که روضه ها و نوحه هایی که می شنوند هم مستند باشد و هم آموزنده و اصطلاحاً کار برای مداحان امروزی سخت تر شده است. حال اگر تعدادی از هیئات به این مهم کم توجه اند و اهل رعایت نیستند نباید به حساب همه هیئات و مداحان گذاشت. صفحات شخصی مداحان و بسیاری از هیئات مذهبی شاخص گواه این مدعاست.
*به باور شما حکومت می تواند و باید نقش نظارتی و هدایتی در مورد فرهنگ دینی داشته باشد؟ می توان فرهنگ را مهندسی و مدیریت کرد؟ آیا الگوی ایده آلی از فرم و محتوای آیین های سوگ و سرور وجود دارد و قابل دسترسی است؟
بله عزاداری را ما مقدمه یک اثربخشی اجتماعی می دانیم به عبارتی عزاداری نشان و نماد تشیع میدانیم اما هدف صرف اقامه عزا نیست و از سویی باید حاکمیت نظام در حوزه دین وظیفه نظارتی هدایتی ایفا نماید چراکه این امور از شئونات ولی فقیه می باشد بدیهی است به دنبال تحقق اهداف معرفتی و فکری در کنار حرکت احساسی و شورآفرینی در مناسک عاشورا باشد ولیکن آیا بطور کامل موفق بوده یا نه؟ را باید بررسی کرد و نقاط ضعف و قوت آنرا احصاء نمود که البته اینکارها صورت گرفته است و باید در فرصتی مناسب مفصلاً به آن پرداخته شود.
عزاداری را ما مقدمه یک اثربخشی اجتماعی می دانیم به عبارتی عزاداری نشان و نماد تشیع میدانیم اما هدف صرف اقامه عزا نیست و از سویی باید حاکمیت نظام در حوزه دین وظیفه نظارتی هدایتی ایفا نماید
اجمالا عرض می کنم که از سال ۱۳۸۶ تا کنون ستادی در شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوب گردید با عنوان «ستاد ساماندهی شئون فرهنگی در مناسبت های مذهبی» که متولی سیاستگذاری در مناسبت های مذهبی می باشد و با محوریت سازمان تبلیغات اسلامی و عضویت کلیه نهادهای ذیربط اعم از وزارت ارشاد، صدا و سیما، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، نیروی انتظامی، وزارت اطلاعات و... جلسات ماهانه و مستمری تشکیل می دهند.
برای هر پدیده‌ای که امکان یافتن رابطه علت و معلولی در آن وجود داشته باشد امکان برنامه‌ریزی دقیق و مهندسی عملکرد و آینده آن نیز مقدور باشد. امکان مهندسی وجود دارد و اصولا مهندسی فرهنگ یعنی بیندیشیم ریشه مشکلات کجاست برای خروج از آن چالش، چاره اندیشی کنیم لذا فرهنگ قابل مهندسی و مدیریت می باشد ولیکن مستلزم ابزارهایی است که در صورت وجود این مهم اتفاق خواهد افتاد.
الگوهای شکلی و محتوایی آیین ها بر اساس سنت از قدیم سینه به سینه منتقل شده و البته در میان راه با توجه به اقتضائات زمانی و مکانی دستخوش تغییراتی نیز قرار گرفته است ولیکن بصورت علمی و با عنایت به کلیه جوانب کار، این مهم محقق نشده است که این مورد نیز از مصادیق همان مهندسی فرهنگی است که فراهم سازی بستر مناسب این مهندسی ها می بایست توسط شورایعالی انقلاب فرهنگی صورت پذیرد.
*در خصوص مواجهه جریان نواندیش حوزوی و همچنین روشنفکری دینی/ مذهبی با مساله‌ی عزاداری‌ها و برخی خرافات ترویج‌شده در جریان این مراسم‌های شیعی، پرسش این است که این مواجهه تا چه میزان در اصلاح این امور موثر بوده؟ آیا کوشش‌های نواندیشان و روشنفکران به شکل‌گیری گونه‌های جدیدی از مناسک مذهبی شیعیان انجامیده یا صرفاً در مدار سلبی و نفی باقی مانده است؟ به طور کلی علل موفقیت/ عدم موفقیت جریان‌های نواندیشی حوزوی و روشنفکری دینی در تغییر وضعیت عزاداری در ایران را چه می دانید؟
از میان جریانات نواندیش و روشنفکر دینی آن جریاناتی که پشتوانه مرجعیت را داشته اند هم نظراتشان مورد توجه قرار گرفته و هم بعضاً اعمال گردیده است ولیکن هر جریان و طرز فکری که در حوزه دین ظهور کند و به اصطلاح حرف نو بزند را نیابد در زمره روشنفکری دینی قرار داد.
ملاک و میزان در نظام اسلامی ابتدا نظر ولی فقیه و به تبع ایشان مراجع عظام تقلید است که در خصوص هر نظری اگر این بزرگان صحه گذارند طبیعتاً دستگاهها و نهادهای مرتبط بر آن اساس رفتار می کنند. از سوی مجامع مذهبی و هیئات و مداحان نیز به همین منوال است هر نظر و ایده ای مورد پذیرش نخواهد بود مگر اینکه پشتوانه دینی ، ولایت و مرجعیت داشته باشد که به تمکین هیئات مذهبی منجر خواهد شد به مانند قمه زنی و... . پس علل موفقیت یا عدم موفقیت جریانات نواندیش همان پشتوانه مرجعیت و ولایت داشتن و نداشتن است از هردو منظر نهادهای حاکمیتی و هیئات مذهبی و مداحان.
*به نظر شما راهکاری عملیاتی و تجویزی وجود دارد که هم به لحاظ محتوا و هم فرم بشود این مجالس را به مسیر بهتری هدایت کرد و اصلاحی در روند جاری عزاداری‌ها پدید آورد؟
سؤال شما به گونه ای است که مجالس مذهبی در مسیر بدی قرار دارند نه اینگونه نیست با نگاه منصفانه اگر بنگریم متوجه خواهیم شد که شاید در شرایط ایده آل نیستند و باید همگی همت کنیم که به آن نقطه برسیم ولیکن شرایط نامطلوب نیز ندارند. شاهد آن مواردی است که در پاسخهای بالا اشاره شد.
بهترین راهکار عملیاتی از طرف حاکمیت همان ایجادستادی است که اختصاصاً به سیاستگذاری در این مهم بیانجامد که همان ستاد ساماندهی است که ذکر شد ولیکن از طرف مردم و جامعه هیئتی نیز باید توجه به این نکته باشد که نظرات سلیقه ای برخی از صاحبنظران و حتی علماء نباید هیئات مذهبی را از مسیر اصلی خارج کند و در یک کلام باید گوش به فرمان «ولی» باشند چراکه امام عظیم الشان(ره) فرمود: «پشتیبان ولایت فقیه باشید تا آسیبی به مملکتمان نرسد»./۱۳۲۵//۱۰۳/خ